در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد؛
افزایش هزینه‌های حفاظت و نگهداری آثار پایگاه‌های میراث جهانی/ تاب‌آوری پایگاه‌های میراث جهانی در برابر تهدیدهای توسعه کاهش یافته است
مدیرکل دفتر امور پایگاه‌های میراث جهانی معتقد است: یکی از چالش‌های اساسی در پایگاه‌های میراث جهانی به ویژه آثاری که در بافت‌های شهری و روستایی قرار دارند، مسأله کاهش تاب‌آوری و پایداری در برابر تهدیدهای توسعه است. این موضوع در پایگاه‌های میراث جهانی شوش، شوشتر، بقعه شیخ صفی الدین اردبیل، میدان نقش جهان، کاخ گلستان و شهر تاریخی یزد به خوبی قابل مشاهده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، میراث جهانی یونسکو همواره یکی از باارزش‌ترین مکان‌های هر کشور به حساب می‌آید. مجموعه مکان‌های فرهنگی یا طبیعی ثبت‌شده در سازمان جهانی یونسکو که بر اساس کنوانسیون حفاظت از میراث جهانی فرهنگی و طبیعی متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص، است و دولت‌ها موظف به حفظ و نگهداری این آثار هستند.
این آثار از جنگل، کوه، آبگیر، صحرا تا بقعه، ساختمان، مجموعه یا شهر را دربرمی‌گیرد و کشورهای عضو یونسکو، می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به‌عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی‌ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوط، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود.
در این راستان با فرهاد عزیزی (مدیرکل دفتر امور پایگاه‌های میراث جهانی) به گفتگو نشستیم تا از حال و روز میراث جهانی ایران در روزگار کرونایی سخن گوید.
برای آغاز سخن از پرونده‌های ثبت جهانی و وضعیت ثبتی آن‌ها بگویید.
امروز، کشور جمهوری اسلامی ایران که در آبان‌ماه سال ۱۳۵۳ رسما به‌عضویت در کنوانسیون میراث جهانی درآمده است، دارای ۲۴ اثر میراث جهانی، شامل ۲۲ اثر فرهنگی و ۲ اثر طبیعی است که مع‌الوصف، ایران را به‌همراه ایالات متحده آمریکا در جایگاه دهم جهان قرار می‌دهد. روند ثبت آثار برای ایران، نخستین بار با ثبت سه اثر چغازنبیل، میدان امام اصفهان و تخت‌جمشید در سال ۱۹۷۹ (۱۳۵۸) آغاز و پس از وقفه‌ای ۲۴ ساله، در سال ۱۳۸۲ با ثبت محوطه تخت سلیمان از سر گرفته شد.
آثار تاریخی ثبت شده در فهرست میراث جهانی، آثار شاخصی هستند که برای عموم مردم شناخته شده و برای آن‌ها ارزش فراوانی قائل هستند. این آثار به سبب ارزش‌های برجسته خود، سرمایه‌ای بی‌بدیل و تکرار ناشدنی و افزون برآن نیازمند توجه ویژه هستند. روند پیچیده تهیه پرونده میراث جهانی این آثار و محوطه‌ها و نیز مسیر آن‌ها به سوی استاندارد جهانی، شیوه برخورد با آن‌ها به منظور ابقا کیفی و کمی کالبد و درون‌مایه این آثار برای مالکین حقیقی آن- ملت ایران- را پشتیبانی می‌کند و بدین گونه است که ظرفیت‌های ویژه این آثار شکوفا شده و در سطح جهان شناخته می‌شوند.
تهیه پرونده‌های ثبت جهانی و نامزدی آثار، نیازمند تدارک شرایط، بسترها و استانداردهای یکسان جهانی است که عموما با مشارکت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، سایر ذینفعان، ارگان‌های دولتی، عمومی و خصوصی و همچنین حمایت همه جانبه مردمی در سطوح محلی، منطقه‌ای و ملی صورت می‌پذیرد. فراهم آوردن زیرساخت‌های لازم جهت آمادگی اثری برای ثبت جهانی، از تاسیس پایگاه ملی، ثبت آن در فهرست موقت میراث جهانی، تأمین تجهیزات و نیازمندی‌های پایگاه، مطالعات پژوهشی- فنی- تخصصی و… آغاز شده و تا ارسال به مرکز میراث جهانی دست‌کم دو سال به‌طول می‌انجامد. پس از ارسال پرونده فرآیند دریافت، ارزیابی، بازدید میدانی، گزارش‌نویسی و بررسی‌های متعدد در کمیته‌های مرتبط بلنگردان از سوی مرکز میراث جهانی برنامه‌ریزی شده و پس از گذران حدود یک سال به مرحله بررسی در نشست عمومی کمیته میراث جهانی و نهایی شدن قبول یا رد یک اثر برای ثبت در فهرست میراث جهانی ختم می‌شود. در این راستا، در نشست آتی، که ۲۵ تیرماه تا ۹ مردادماه سال جاری به‌صورت مجازی برگزار خواهد شد، دو پرونده «راه آهن سراسری ایران» و «منظر فرهنگی اورامانات/هورامان» جهت دریافت رای اعضای کمیته روی صحن خواهند رفت.
در این روزها با وجود شیوع ویروس کرونا و عدم امکان حضور بازدیدکنندگان در میراث جهانی فرصت برای انجام کارهای پژوهشی و مرمتی بیش از گذشته فراهم شده است. آیا از فرصتی که شیوع کرونا برای توجه به موارد پژوهشی و احیا میراث جهانی بوجود آورده استفاده شده؟ چه کارهایی انجام شده؟
بحران شیوع COVID-19 تبعات و تاثیراتی قابل توجه بر روی سایت‌های تاریخی و پایگاه‌های میراث جهانی و ملی در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بر جای گذاشته است که موجب ایجاد محدودیت‌های فراوان در زمینه تعاملات اجتماعی و تعطیلی گسترده فعالیت‌های مرتبط با ارائه خدمات به بازدیدکنندگان در بسیاری از آثار تاریخی شده است، این امر هم هزینه‌های زیادی را بر بدنه‌ی میراث فرهنگی و فعالان حوزه گردشگری وارد نموده است. به عنوان مثال کاهش فعالیت‌های خدماتی در پایگاه‌های میراث فرهنگی ملی و جهانی (به عنوان شناخته‌شده‌ترین و ارزشمندترین آثار کشور) به منظور رعایت پروتکل‌های بهداشتی صادره از سوی وزارت بهداشت منجر به کاهش چشمگیر شمار بازدیدکنندگان داخلی و خارجی از بهمن ماه ۱۳۹۸ تاکنون و به تبع آن کاهش قابل توجه درآمدهای ناشی از فروش بلیط و خدمات شده. ضمن اینکه شیوع ویروس کرونا با ایجاد رکود گردشگری بی‌سابقه در چند ماه اخیر عمیقا اقتصاد جوامع محلی ساکن در پیرامون آثار تاریخی را تحت تاثیر قرار داده است چرا که جوامع ساکن عمدتا از طریق فروش محصولات و یا ارایه خدمات به گردشگر کسب درآمد می‌نمایند.
قابل ذکر است علی رغم ایجاد محدودیت‌های فراوان در بخش بازدید، این موضوع تاثیر چندانی بر ادامه فعالیت پروژه‌های مرمتی و طرح‌ها نداشته است و ادامه اجرای طرح‌ها و پروژه‌های موجود منوط به تخصیص و یا عدم تخصیص اعتبارات لازم است. در خصوص نیروهای انسانی نیز از ابتدای پاندمی کلیه نیروها اعم از نیروهای فنی، کارگری و استادکاری بنا به شرایط پایگاه و کارگاه‌های فعال موجود در محل پایگاه‌ها مشغول فعالیت می‌باشند و خوشبختانه کاهشی در تعداد نیروها اتفاق نیفتاده است.
سایر مشکلات و چالش‌های ایجاد شده را می‌توان اینگونه توضیح داد. برخی از همکاری‌های بین المللی در زمینه حفاظت و باستان‌شناسی پایگاه‌ها به دلیل محدودیت‌های ایجاد شده ناشی از کرونا و تحریم‌ها با مشکلاتی مواجه شده هرچند که انتظار می‌رود پس از پایان محدودیت‌ها و با وجود تحریم‌ها این همکاری‌ها به قوت خود باقی بماند. علاوه بر تاثیرات اقتصادی ما شاهد تاثیرات اجتماعی نیز در این بخش بودیم؛ از جمله کاهش یا توقف موقت برنامه‌های و مراسم‌های محلی، سنتی و آیینی مرتبط با تاریخ آثار که تاثیر آن از بعد روانی و اجتماعی قابل ملاحظه است. با این وجود پس از پاندمی یکی از برنامه‌های این اداره کل جبران برنامه‌های فرهنگی و جلب بیشتر مشارکت‌های مردمی در حفاظت آثار است.
مساله‌ای دیگر که می‌توان به آن اشاره کرد افزایش هزینه‌های حفاظت و نگهداری آثار موجود در پایگاه‌ها به دلیل ملاحظه پروتکل‌های بهداشتی ناشی از کرونا از جمله گندزدایی روزانه و فراهم کردن وسایل مصرفی بهداشتی است، هرچند که این مساله نیز موقت است.
به هر تقدیر با وجود تمام محدودیت‌های ایجاد شده و آسیب‌های ناشی از آن، جهت تداوم حفاظت و معرفی پایگاه‌های جهانی و ملی کشور و تبدیل تهدیدها به فرصت‌ها، اقداماتی در راستای مدیریت پاندمی صورت پذیرفته است که به طور کلی می‌توان به عناوین ذیل اشاره کرد:
1. فراهم آوردن امکان بازدید مجازی در برخی از پایگاه‌ها به منظور ترغیب علاقمندان به‌عدم حضور و تجمع در بناهای تاریخی
2. برگزاری دوره‌ها و ورکشاپ‌های علمی و تخصصی (با همکاری نهادهای دولتی و خصوصی) به صورت مجازی در پایگاه‌های ملی و جهانی
3. ادامه اجرای مرمت‌های اضطراری و پروژه‌های زیرساختی و ساماندهی با توجه به فرصت‌عدم حضور انبوه بازدیدکننگان و تسریع در فرآیند عملیات به منظور آماده‌سازی شرایط برای پساکرونا
4. معرفی پایگاه‌ها در مبادی مجازی از طریق نرم‌افزارهایی نظیر واتس اپ، تلگرام و صفحات رسمی پایگاه‌ها در اینستاگرام (معرفی سایت و عناصر وابسته آن بصورت کاملا تخصصی) به عنوان مثال تولید بیش از یکصد ویدئو کلیپ از ابعاد مختلف میراث جهانی شهر تاریخی یزد و انتشار گسترده آن‌ها در فضای مجازی با همکاری انجمن‌های بخش خصوصی، فعالان میراث فرهنگی و گردشگری، شهرداری و نهادهای دولتی.
5. ایجاد اپلیکیشن‌های تخصصی معرفی پایگاه‌ها به عنوان مثال اپلیکیشن راهنما و سخنگوی گردشگری تورگردون به منظور دسترسی علاقمندان به گردشگری مجازی از تخت جمشید و پاسارگاد و معرفی جاذبه‌های گردشگری شهرستان پاسارگاد در طول دوران قرنطینه.
میراث‌فرهنگی ایران در بیشتر مواقع مورد بی‌توجهی از سوی مردم و مسئولان قرار گرفته است. بیشترین چالشی که درخصوص میراث جهانی با آن روبه رو هستید کدام است؟
یکی از چالش‌های اساسی در پایگاه‌های میراث جهانی به ویژه آثاری که در بافت‌های شهری و روستایی قرار دارند، مسأله کاهش تاب‌آوری و پایداری در برابر تهدیدهای توسعه است. این موضوع در پایگاه‌های میراث جهانی شوش، شوشتر، بقعه شیخ صفی الدین اردبیل، میدان نقش جهان، کاخ گلستان و شهر تاریخی یزد به خوبی قابل مشاهده است. توسعه‌های نامتوازن و با شتاب شهرنشینی و تبعات آن بر روند مدیریت و حفاظت از آثار میراث جهانی، امروزه به یکی از معضلات جدی کشورهای در حال توسعه تبدیل شده است.
ایجاد ساز و کار مدیریتی یکپارچه و هماهنگ و تهیه طرح‌های جامع متناسب با ویژگی‌ها و ارزش‌های برجسته آثار واقع در محدوده عرصه و حریم میراث جهانی می‌تواند تا حد امکان از این مخاطرات و تهدیدها بکاهد. از دیگر چالش‌های که پایگاه‌های میراث جهانی با آن روبرو هستند موضوع کمبود نیروی انسانی متخصص و استادکاران ماهر در زمینه حفاظت و مرمت آثار هست. متاسفانه در طول سال‌های گذشته نسبت به جذب، به کارگیری و آموزش نیروی انسانی متخصص و استادکاران تجربی به دلیل محدودیت در تخصیص اعتبارات و وجود مشکلات قانونی در زمینه تشکیلات و ساختار پایگاه‌ها، اقدام ویژه‌ای صورت نگرفته است. براین اساس برای بسیاری از استادکاران، متخصصان و پیشکسوتان تجربی که دیگر قادر به خدمت در این حوزه نیستند، جایگزینی وجود ندارد.
یکی از چالش‌های دیگر که در برخی از پایگاه‌های میراث ملی و جهانی با آن موجه هستیم، موضوع مالکیت و اقدامات صورت گرفته توسط ساکنین در عرصه و به ویژه محدوده حریم آثار است که می‌توان به پایگاه‌های چغازنبیل، سلطانیه و منظر باستان‌شناسی محور ساسانی فارس اشاره کرد.
موضوع تغییرات اقلیمی، کم آبی و خشکسالی، فرونشست زمین و سایر آسیب‌های محیطی و طبیعی هم یکی از تهدیدهای دیگر موجود در آثار میراث جهانی به ویژه آثار میراث طبیعی و وابسته به نظام آب و هوایی مانند قنات ایرانی، باغ ایرانی، بیابان لوت و جنگل‌های هیرکانی است که در صورت تداوم این مخاطرات می‌تواند به چالش عمده‌ای در حوزه میراث طبیعی کشور تبدیل شود.
