نقد برنامه تلویزیونی «مجلس واقعه»

به گزارش ایلنا، این روزها شاهد پخش برنامه تلویزیونی «مجلس واقعه» از شبکه نسیم هستیم که تعزیه را به مثابه تله تئاتر به تلویزیون برده و در تلاش است با استفاده از ظرفیت رسانه ارتباط جمعی، ویژگی‌های این هنر آیینی را به سمع و نظر مخاطب تلویزیون برساند. وجوه مثبت کار و تلاش و زحمتی که عوامل تولید متحمل می‌شوند، جای قدردانی دارد اما نکاتی در باب نقد این برنامه قابل ذکر است که به آنها پرداخته می‌شود.

سیدابوالحسن عمرانی نویسنده، پژوهشگر تعزیه، مستندساز و کارشناس رسانه که تالیفات و تولیدات متعددی در زمینه تاریخ، هنر و رسانه دارد، با اشاره به ظرفیت رسانه در معرفی و به تصویر کشیدن هنر آیینی تعزیه مشروط به رعایت قواعد و استانداردهای دو رسانه (رسانه سنتی موج اول تعزیه و رسانه ارتباط جمعی تلویزیون) گفت: کارگردان مجلس واقعه یک موسیقی‌دان و آهنگ ساز شناخته شده است که در زمینه تخصص خود آثار فاخری در کارنامه دارد اما هیچ گونه اثر تعزیه پژوهی یا تولید برنامه تلویزیونی با محوریت این هنرآیینی در سوابق وی دیده نمی‌شود. ازهمین روی، برنامه فاقد پشتوانه پژوهشی دقیق و قوی در حوزه تعزیه و ویژگی‌های تاریخی، ادبی، هنری و دراماتیک این هنرآیینی است. 

نویسنده «کتاب تعزیه و تلویزیون» افزود: در فصل چهارم این کتاب (تعزیه و تلویزیون) به این موضوع اشاره کرده‌ام که در راستای تصویرگری تعزیه در تلویزیون، پرداختن به یک نکته مى‌تواند تعیین کننده باشد و آن اینکه: «چه کسى و چگونه باید تعزیه را از دریچه دوربین به تصویر بکشد؟»

وی خاطرنشان کرد: اینکه گفته مى‌شود چه کسى؛ بدان دلیل است که پردازش تعزیه در تلویزیون به معنی تلفیق دو رسانه (رسانه سنتی موج اول تعزیه و رسانه مدرن و تکنولوژیک تلویزیون) با دو رویکرد متفاوت و دو ساختار مستقل و منحصر به فرد می‌باشد بنابراین کسی که می‌خواهد تعزیه را در پرتو امواج صوتی و تصویری  و در قاب تلویزیون ارائه دهد باید هم از زوایای مختلف هنرآیینی تعزیه و هم از رموز فنی رسانه تصویری بهره‌مند بوده و نیز از چگونگی وفاق میان این دو رسانه آگاهی کامل داشته باشد. 

کارگردان مستندتعزیه پژوهی «حدیث عشق» تاکید کرد: به بیان دیگر تعزیه‌پرداز در تلویزیون، علاوه بر تخصص در حوزه رسانه و برنامه‌سازی، باید به نوعی تعزیه شناس باشد. یعنی با وجوه مختلف تعزیه در گونه‌های متنوع ادبیات نمایشی، ادبیات رثایی، ادبیات حماسی، انواع متون منظوم و صنایع ادبی، درام، تاریخ و تراژدی آشنایی داشته باشد. 

نویسنده کتاب «تعزیه و سووشون» یادآور شد: یکی از ویژگی‌های تعزیه، ساختار روایی و رویدادگرای آن است که استفاده از نسخه و برگه مکتوبی که اشعار و دیالوگ‌های منظوم نقش آفرینان روی آن نوشته شده، این موضوع را به وضوح تبیین می‌کند. ضمن اینکه این روند، یکی از موارد فاصله‌گذاری میان شخصیت اصلی داستان و شخص نسخه خوان است. اما در این برنامه به جز چند مورد انگشت شمار تعزیه خوان‌ها نسخه به دست ندارند و این یکی از نقایص و کاستی‌های مجلس واقعه است که در ساختار بصری، آن را به تله تئاتر شبیه‌تر ساخته است. در تعزیه، نسخه فقط برای خواندن نیست. ابزاری است که بصورت نمادین کارکرد روایتگری دارد. یعنی در سیر داستان، اول شخص مفرد را به سوم شخص مفرد تبدیل می‌کند. 

 کارگردان اولین مستند تعزیه پژوهی به زبان انگلیسی باعنوان the religuse drama of iran افزود: نکته دیگر اینکه مستمع و مخاطب حاضر در مجلس تعزیه یکى از ارکان سازنده و اجزاء تفکیک ناپذیر این هنر آیینی به شمار مى‌آید در تعزیه میان نسخه‌خوانها و مخاطبان؛ یک نحوه رابطه تنگاتنگ دوسویه وجود دارد و مخاطب تحت تاثیر ویژگی‌های عاطفی، احساسی و حماسی متن  و اجرا، در جای جای تعزیه واکنش آنی نشان داده و اندوه یا شادی خود را ابراز می‌دارد اما مجلس واقعه از این ویژگی به دور مانده است. در قسمت شهادت غلام ترک، مکالمه ابن سعد که می‌گوید: شیعیان ساکت نشستید از چرا یادآرید این زمان از کربلا... خطابش به مستمعان و مخاطبان حاضر در مجلس است. اما او مخاطبی ندارد. دراینجا و موارد مشابه، کارگردان می‌توانست و بایست با استفاده از تکنیک‌های فنی رسانه و ضبط نمای کلوزآپ از نقش آفرین و نگاه وی به دوربین، ضمن همگرایی با مخاطبان، آنها را در کنار صحنه تصور نماید که به نظر می‌رسد در این زمینه، برنامه ساز نسبت به متن نمایش و نیز فرآیند تولید (مبتنی بر فاصله گذاری در تعزیه و فاصله شکنی در تلویزیون) اشراف کامل نداشته و براین امر واقف نبوده که در قسمت‌هایی که کاراکتر از طریق دیالوگ از نقش جدا می‌شود با چه شیوه‌ای از رموز فنی رسانه کمک بگیرد. 

نویسنده کتاب «تعزیه و تراژدی» افزود: نکته سوم اینکه زبان گفتاری تعزیه شعر و نظم است و به‌رغم اینکه همه نسخه‌های تعزیه خوانها به صورت منظوم نگارش شده، اما برخی از نقش آفرینان در مجلس واقعه؛ بویژه شبیه خوانهایی که در حوزه تئاتر کار کرده‌اند، تعمدی دارند که ابیات منظوم را به صورت نثر ادا کنند یا کلمات زائد برمتن را در قالب نثر به دیالوگ خود بیفزایند و از این طریق ساختار تعزیه را به تئاتر همانند نمایند. همچنین کنش‌های هیجانی همانند به قهقهه خندیدن کاراکترها که در تعزیه جایی ندارد و در تئاتر متداول است. استفاده از اصطلاح پرده و تقسیم بندی رویدادها به پرده اول، پرده دوم و ... نیز از واژگانی است که  فرآیند آن معطوف به تئاتر است نه تعزیه.

نویسنده اثر پژوهشی «تعزیه، منابع روایی و مستندات تاریخی» تاکید کرد: تعزیه پیش از اینکه یک هنر و نمایش و درام و... باشد، یک آیین است و پردازش چنین موضوعی در تلویزیون نیاز به تخصص بیشتر و پژوهش قوی‌تر دارد. وانگهی هر موضوعی امکان به تصویر کشیده شدن در فضای محدود و به شیوه تله تئاتر ندارد. از این روی انتظار می‌رفت با تحقیق جامع‌تر و مشاوره دقیق تر با اهل فن، خروجی موفق تری شکل گرفته و مخاطب رسانه تصویری، تصویر گویاتری از قدیمی‌ترین هنرنمایشی دینی ایران مشاهده می‌نمود. 

وی در پایان از اعضای تیم تولید مجلس واقعه تقدیر و اظهار امیدواری کرد که خلق این آثار در برنامه‌های تخصصی مورد بحث گذاشته شود.