آیین‌های عامیانه‌ای که با «موسیقی» و «مذهب» گره خورده‌اند
ماه محرم یکی از مناسبت‌های مهمی است که در اغلب مناطق با آیین‌ها و سنت‌هایی عامیانه به یاد آورده می‌شود. همزمان با فرا رسیدن ماه محرم، پرداختن به این رسوم مردمی خالی از لطف نیست.
به گزارش خبرنگار ایلنا، بر اساس اسناد و مدارک؛ قدمت سوگواری‌های ماه محرم به دوران آل بویه می‌رسد و پس از این مقطع تاریخی است که شیعیان به‌طور مشخص برای امام حسین(ع) و یارانش به سوگواری پرداخته‌اند و موسیقی را در عزاداری‌های خود دخیل کرده‌اند.
از طرفی، اهالی درگذشته موسیقی معتقدند هفت آواز ایرانی در مراسم سوگواری امام حسین (ع) کاربرد داشته است که از میان آنها «چهارگاه»، «ماهور»، «نوا» و «راست پنجگاه» مورد تاکید بیشتری قرار گرفته‌اند. شاید به همین دلایل است که گونه‌های موسیقایی محرم را بخشی از موسیقی سنتی ایران می‌دانند.
در میان مراسم و مناسک ماه محرم روضه‌خوانی، پرده‌خوانی، تعزیه، منقبت‌خوانی، نعت‌خوانی و شمایل‌خوانی آیین‌هایی هستند که به‌طور معمول توسط فعالان هر منطقه برگزار می‌شوند. در ادامه برخی از این رسم‌ها و آیین‌ها که در مناطق مختلف ایران جنبه‌های عامیانه‌تری دارند و به صورت مستمر در شهرهای مختلف برگزار می‌شوند را مرور کرده‌ایم.
«سنج و دمام» رسم بوشهر و شهرهای تابع آن
اهالی بوشهر برای اغلب مناسبات مذهبی و آیینی مراسم متنوعی دارند و ماه محرم نیز از این قضیه مستثنی نیست.
اهالی بوشهر در ماه محرم طی مراسمی سنج و دمام می‌نوازند و ارادت خود به امام حسین(ع) و یارانش را اینگونه نشان می‌دهند. آنها در دهه اول محرم به میدان‌های اصلی شهر می‌روند و مانند مردم دیگر مناطق به عزاداری می‌پردازند. در این مراسم مردم با تشکیل حلقه‌های بزرگ و زنجیروار کنار یکدیگر می‌ایستند و بر اساس ریتم موسیقی محزون سنج و دمام، سینه می‌زنند و عزاداری می‌کنند.
مراسم کهن و دیرینه سنج و دمام که برای مردم منطقه بسیار اهمیت دارد و به نوعی سمبل اتحاد و انسجام آنهاست، به ثبت ملی نیز رسیده است.
«نخل گردانی» رسم یزدی‌ها
مردم شهر مذهبی یزد از دیرباز تاکنون، برای مراسم عزداری امام حسین (ع) در ماه محرم ارزش و اهمیت بسیاری قائل بوده‌اند. نخل‌گردانی یکی از مراسم کهن و مهم اهالی یزد است.
یزدی‌ها در ماه محرم، نخل کهنسال و مشهور شهر را با پارچه‌های سیاه و سبز و پرچم‌های مخصوص عزاداری امام حسین (ع)، تزیین می‌کنند و سپس آن را طی مراسمی در شهر می‌چرخانند.
البته باید یادآور شد آنچه به عنوان نخل از آن یاد می‌شود شباهتی به درخت نخل ندارد؛ بلکه نماد و سمبولی از تابوت امام سوم شیعیان است. این نخل در میدانی با همین نام در یکی از محله‌های قدیمی شهر قرار دارد و برای اهالی یزد بسیار با ارزش است.
در واقع می‌توان گفت مراسم نخل‌گردانی آیین تشییع امام حسین (ع) است. در خلال برگزاری این مراسم مردم که لباس‌های سیاه بر تن دارند، همزمان با گرداندن نخل در شهر، واقعه عاشورا را در قالب مداحی بیان می‌کنند.
«طشت گذاری» رسم اردبیلی‌ها
اهالی استان اردبیل که در شمال غربی ایران واقع شده، مانند مردم دیگر مناطق نسبت به ائمه اطهار و امام حسین (ع) و یارانش ارادت خاصی دارند. یکی از رسوم مهمی که هر ساله پیش از آغاز ماه محرم توسط اردبیلی‌ها برگزار می‌شود، آیین «طشت گذاری» است. این آیین کهن و قدیمی در میان اهالی منطقه بسیار با اهمیت است و با اینکه آن را متعلق به مردم اردبیل می‌دانند، اما در شهرهای ترک زبان دیگر نیز برگزار می‌شود.
اهالی اردبیل و شهرهای توابع آن برای برگزاری مراسم «طشت گذاری» در مسجد بزرگ شهر یا مسجد گرد جمع می‌شوند. آنها در ابتدا چند طشت را مملو از آب می‌کنند و در گوشه مسجد قرار می‌دهند و سپس به عزاداری می‌پردازند. آنها در پایان مراسم طشت‌ها را روی سر قرار می‌دهند و در مسجد می‌گردانند. در واقع آب حاوی طشت‌ها نوعی تبرک است و عزاداران می‌توانند بر اساس نیتی که دارند، مقداری از آن را بردارند و بنوشند.
آب در واقعه عاشورا نماد تشنگی یاران امام حسین (ع) است و مراسم «طشت گذاری» نیز بر همین اساس شکل گرفته است. بنا به روایات تاریخی موجود، زمانی که سپاه حر ابن یزید ریاحی خسته و تشنه می‌شود، امام حسین (ع) از یارانش می‌خواهد آب مشک‌ها را در طشت بریزند و برای سپاه حر ببرند. با این حساب می‌توان گفت، مراسم «طشت گذاری» به یاد لب‌های تشنه امام حسین (ع) و یارانش برگزار می‌شود.
«بیل زنی» در خراسان جنوبی
مردم خراسان جنوبی و توابع آن در ماه محرم مراسم «بیل زنی» برگزار می‌کنند. قدمت و پیشینه این سنت تا بدانجاست که به عنوان میراث فرهنگی ایران ثبت ملی شده است. خاستگاه اصلی مراسم «بیل زنی» در خراسان جنوبی شهرهای بیرجند و خوسف هستند و پس از آن بوده که اهالی دیگر مناطق استان به این رسم دیرینه پرداخته‌اند.
در مراسم «بیل زنی» که به نوعی گویای هم بستگی و اتحاد است و نمادی از تشییع پیکر شهدای کربلا به حساب می‌آید، مردم در محل عزاداری تجمع می‌کنند و بیل‌های خود را بالا می‌برند و همراه با تکرار ذکر حیدرعلی آنها را تکان می‌دهند.
بر اساس اسناد و مدارک به جا مانده از گذشته، سنت «بیل زنی» از طایفه بنی اسد به جا مانده است. آنطور که می‌گویند اهالی این طایفه سه روز پس از واقعه عاشورا به کربلا می‌رسند و با پیکر امام و یارانش مواجه می‌شوند. آنها سپس تصمیم می‌گیرند پیکر شهدا را تشییع کنند.
«قربانی کردن» در میان زنجانی‌ها
زنجانی‌ها نیز مانند اهالی دیگر شهرها نسبت به امام حسین (ع) و یاران باوفایش ارادت بسیاری دارند، تا آنجا که نحوه عزاداری مردم این منطقه در ماه محرم زبانزد ایرانی‌هاست. اهالی زنجان و توابع آن در روز عاشورا به قربانی گسترده احشام در مسجد اعظم زنجان می‌پردازند. نکته جالب اینکه این مسجد دومین قربانگاه بزرگ جهان اسلام محسوب می‌شود.
زنجانی‌ها پس از قربانی کردن ده‌ها گوسفند و گاو و گوساله و شتر، مراسم عزاداری برای سالار شهیدان را با نظم بسیار برگزار می‌کنند و سپس به تقسیم گوشت قربانی میان عزاداران و مردم و نیازمندان تقسیم می‌پردازند.
در واقع مراسم قربانی احشام برگرفته از حکایت حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل است.
«علم گردانی» در خوزستان
اهالی خوزستان از دیرباز تاکنون در دهه اول محرم به عزاداری گسترده برای امام حسین (ع) و یارانش می‌پردازند.
یکی از سنت‌های مهم خوزستانی‌ها در ماه محرم «علم گردانی» است که رسمی آیینی و مذهبی به حساب می‌آید. طی این اتفاق مردان عزادار، علم‌های چند شاخه و تک شاخه و مرتفع خود را با پارچه‌های سبز و سیاه تزیین می‌کنند و همراه با نوا و ریتم سنج و طبل و دمام آنها را حرکت می‌دهند و می‌رقصانند.
«سینه‌زنی سه سنگ» رسم بهبهانی‌ها
سینه‌زنی سه سنگ که پاییز سال 1391 در فهرست آثار ملی ناملموس کشور ثبت شده، یکی از رسوم مردم شهر بهبهان در ماه محرم است.
سینه‌زنی سه سنگ در بخش‌هایی به صورت نشسته (بر روی زانوها) و در قسمت‌هایی به صورت ایستاده اجرا می‌شود و ریتم آن سه ضرب است. عزاداران همراه و هم‌نوا با ریتم، با فاصله زمانی اندک، سه بار با دو دست به سینه شان ضرب می‌زنند.
«مشعل گردانی» رسم دیگر اهالی بهبهان
«مشعل گردانی» یکی‌دیگر از آیین‌های مذهبی مردم بهبهان است که البته شوشتری‌ها و اهالی برخی مناطق دیگر نیز چنین مراسمی دارند.
بهبهانی‌ها در ماه محرم با روشن کردن نمادین مشعل‌هایشان به جنگ تاریکی و ظلمت می‌روند و طی آن به عزاداری برای سالار شهیدان می‌پردازند.
«سینی حضرت قاسم» در جنوب
«سینی حضرت قاسم» یکی‌دیگر از مراسم آیینی ماه محرم است که در شهرهای جنوبی کشور به ویژه ماهشهر برگزار می‌شود.
عزاداران طی این مراسم، در روز هشتم محرم با نصب علم و روشن کردم فانوس برای امام حسین (ع) و هفتاد و دو یارش عزاداری می‌کنند. آنها نذورات خود را در سینی قرار می‌دهند و همراه با نوحه‌سرایی و مداحی و سینه‌زنی در مناطق اصلی شهر میان مردم تقسیم می‌کنند.
«نخل مقوم حسین» در شوشتر
یکی از رسوم کهن اهالی شوشتر در ماه محرم «نخل مقوم حسین» است که به مقام امام حسین (ع) معنا می‌شود.
شوشتری‌ها در روز تاسوعا و عاشورا نخل مربوطه (که شباهتی به درخت ندارد) را حمل می‌کنند و در محله‌های شهر می‌گردانند. اهالی منطقه بر این باورند که نخل مقوم حسین(ع) حدود یک قرن قدمت دارد و بارها مرمت و بازسازی شده است. اهالی شهر نخل مقوم حسین(ع) را در منطقه «مُوگهی» و در محلی به نام قدمگاه حسین(ع) نگهداری می‌کنند.
