حییم، کسی که مثل هیچکس نیست

فرهنگ‌های حییم بویژه فرهنگ انگلیسی فارسی سرآمد همة‌ فرهنگ‌ها بوده و همواره سرمشق فرهنگ‌نویسان بعدی قرار گرفته است. فرهنگ انگلیسی فارسی عباس آریان‌پور از فرهنگ حییم بسیار بهره برده است و بسیاری از معادل‌های حییم در فرهنگ آریان‌پور عیناً نقل شده است. سال‌ها بعد و با گذشت زمان و تغییرات در زبان، ‌ و بسیاری شرایط جدید، لازمة ویرایش تازه‌ایی از فرهنگ حییم حس می‌شد تا این فرهنگ برای دانشجویان و مترجمان بیشتر قابل استفاده شود.

به گزارش ایلنا؛ شب سلیمان حییم صد و هشتاد و دومین شب مجله بخارا بود که با همکاری انجمن کلیمیان تهران، بنیاد فرهنگی اجتماعی ملت، دایره‎العمارف بزرگ اسلامی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و گنجینه پژوهشی ایرج افشار عصر یکشنبه(۷ دی) برگزار شد.

سیدمصطفی محقق داماد اولین سخنران این نکوداشت گفت: در آستانۀ هفتاد سالگی هستم. به خاطر دارم که چهارده یا پانزده ساله بودم که با دیکشنری حییم آشنا شدم. دانستم که این کلمه به چه معناست. بعدها فهمیدم که این کلمه عبری است و نویسنده‎اش یکی از هموطنان و همشهریان عزیزمان، کلیمیان است. آنچه امروز خدمتتان ارائه می‎شود باز هم کار دیگری از این بزرگوار است. به نظر من، روزی که من این کتاب را دیدم و دوستان عزیز آن را آوردند پیش من، از آن روز تا به حال که آن را ورق می‎زنم و مطالعه می‎کنم، به نظر من کار بسیار لازمی بود این کار، انتشار این کتاب. برای این که به هر حال بخشی از پاره تن کشورمان کیلیمان عزیز هستند. من خوشم نمی‎آید و اصلاٌ زشت می‎دانم که از کلمۀ اقلیت اصلاٌ استفاده کنم. اقلیت، اکثریت اصلاٌ به چه معناست. همه ایرانی هستیم و مفتخر به ایرانی بودن.

او افزود: برای من به عنوان یک طلبه، طلبۀ اسلام خوان، زبان عبری نقش بسیار مهمی دارد. زبانی است بسیار نزدیک به زبان عربی. اگر کسی خوب بخواهد زبان عربی را خوب بفهمد، باید دستی در عبری داشته باشد. همین کلمه «حییم» از «حی» می‎آید که در عبری «حی» یعنی زنده. «حییم» یعنی حیات، یعنی زندگی. یا «حکیم» که در عربی هست و «خاخام» در عبری. «ثبت» در عربی و «شبت» در عبری. کلمات خیلی زیادند. و برای این که کسی خوب عربی را بداند، بایستی عبری را خوب بداند. کسی نمی‏‎تواند مدعی دانستن ادبیات عرب باشد، بدون آن که از عبری آگاهی داشته باشد.

حجت الله السلام علی یونسی، معاونت رئیس جمهور در امور اقلیت‎های قومی و دینی از انتشار این کتاب چنین گفت: هر ایرانی با این جلوه و با این لغت‎نامه و این دانشمند آشناست و برای همۀ ایرانیان مورد احترام هست. هیچ ایرانی به ذهنش خطور نمی‎کند که این دانشمند، حییم، مسلمان هست یا کلیمی. دانشمند است و ایرانی. دین و معرفت سنخ خداست، سنخ آسمان است و به همۀ انسانها تعلق دارد. تمدن ایران زمین، تمدن اسلامی، همۀ آنچه ما ایرانیان به آن افتخار می‎کنیم دست پخت دانشمندانی است که از همۀ ادیان توحیدی در آن نقش داشتند. و ایشان هم یکی از بزرگانی است که در پاسداشت و در بزرگداشت زبان و ادبیات فارسی نقش بزرگی داشتند. همۀ ما مدیون چنین شخصیت‏هایی هستیم و من تکریم می‎کنم این شخصیت بزرگ را و بر خود لازم می‎دانم که در این تکریم و بزرگداشت مشارکت کنم.

سپس غلامعلی حداد عادل درباره این دانشمند کلیمی بیان کرد: بنده زبان انگلیسی را بیشتر به کمک فرهنگ لغت حییم آموختم. سیزده چهارده ساله بودم که همۀ عیدی‎هایم را جمع کردم که شد چهارده تومان. راه افتادم در خیابان شاه آباد قدیم، جمهوری فعلی که راستۀ کتابفروش‎ها بود. من با آن چهارده تومان پنج شش کتاب خریدم. و یکی فرهنگ حییم بود. از ۱۳۳۸ تا به حال که می‎شود پنجاه و پنج سال، تمام سال‏های دبیرستان و تمام سال‏های دانشگاه، این فرهنگ لغت کتاب دم دستی من بوده و حقیقتاٌ از آن استفاده می‎کردم.

بعد از آن علی دهباشی از دکتر یونس حمامی لاله‎‏زار، خاخام بزرگ جامعۀ کلیمیان ایران دعوت به سخنرانی کرد.

او گفت: در یهودیت هم مانند سایر ادیان الهی تأکید فراوانی بر فراگیری علم وجود دارد و از نگاه دین ما کسی فقیر و مسکین است که بی‏سواد است. و ضرب‎المثلی در میان ما رایج بوده که می‎گوید کسی که دانش دارد همه چیز دارد و اگر این را ندارد چی دارد. فرهنگی که اکنون در اینجا رونمایی می‏شود، نزدیک به دوازده سال می‏شود که در این دوران اخیر روی آن کار کرده‏ایم تا در حد توان خودمان آن را به روز برسانیم. همانطور که گفتم پایه اصلی و شالوده آن را خود مرحوم شادروان سلیمان حییم گذاشته بود. و بزرگان دیگری هم کار ایشان را ادامه دادند و بعد هم به همت انجمن کلیمیان، آقای یشایایی این کار تداوم یافت و نهایتاٌ به امروز رسید.

سپس محمدرضا باطنی از سلیمان حییم و فرهنگ‎نامه نویسی سخن گفت: من واقعاٌ مفتخرم که در مجلسی که برای بزرگداشت دانشمندی در حد سلیمان حییم برگزار شده است شرکت می‎کنم. من به سه دلیل علاقمند بودم و هستم که در این مجلس شرکت کنم. یکی این که خودم فرهنگ نویس هستم، مخصوصاٌ در همان زمینه‎ای که حییم کار کرده است، یعنی فرهنگ دو زبانۀ انگلیسی فارسی. دلیل دیگر این که من در مؤسسه فرهنگ معاصر کار می‎کنم که ناشر فرهنگ‎های مرحوم سلیمان حییم است. و سوم این که من شخصاٌ یکی از فرهنگ‏های سلیمان حییم را ویرایش کردم. ویرایش نه به معنایی که امروز به کار می‎بریم، یعنی این که نوسازی کردم. یعنی آن را به روز آوردیم.

وی افزود: ما امروز در همان خطی که حییم کار می‎کرد که کار می‎کنیم. بیش از شش یا هفت فرهنگ یک زبانۀ معتبر در اینترنت داریم. شش یا هفت فرهنگ کاغذی معتبر دور و بر میزمان است. و هیچ کدام از این امکانات در اختیار حییم نبود. او باید به شمِ زبانی خودش مراجعه می‎کرد یا می‏پرسید که این لغت چه معنی می‎دهد. یا این که لغات معنی را خودش حدس بزند. آثار حییم آثار یک ایرانی فرهیخته است که کار نیکِ نوی او، او را و نام او را سالها زنده نگه خواهد داشت.

سیامک مُرصدق، نماینده کلیمیان در مجلس شورای اسلامی سخنران بعدی این مراسم بود که چنین گفت: من در اینجا فقط قصد دارم به یک نکته اشاره کنم و آن هم نقشی است که یهودیان در طول تاریخ بشر و به ویژه در ایران در فن ترجمه داشتند. به خاطر خصوصیتی که با شغل و پیشۀ یهودیان در طول تاریخ همراه بوده و جزو گروه‏هایی بودند که به خاطر شرایط خاص بیشتر از بقیۀ مردم در رفت و آمد بودند، بین فرهنگ‎های مختلف همواره پل زدند. ما حتی در دوران یونان و روم می‎بینیم که کسانی که فلسفۀ رومی را به جهان اسلام وارد می‎کنند، در واقع به نحوی دانشمندان یهودی هستند.

او ادامه داد: گاهی من فکر کردم که چقدر دعوای بی‎معنایی است که گاهی ما با ترک‏ها و یا عرب‏ها بر سر اصلیت مولوی داریم. مولوی مال کسی است که مولوی را درک می‎کند. حالا هر زبانی هم که داشته باشد. چون فرهنگ و هنر و زیبایی ملکیت بردار نیست. مرحوم سلیمان هم به همۀ مردم ایران تعلق دارد.

مُرصدق افزود: شاید یکی از افتخارات فرهنگ ایران این است که ما در طول تاریخ هیچ وقت کشوری تک زبانی، کشوری تک مذهبی، یا کشوری تک نژادی نبودیم. همواره پیروان ادیان متفاوت، با گویش‏های محلی متفاوت، با حفظ یک زبان رسمی به عنوان زبان مرجع کشور کنار هم دیگر زندگی کردند. و بی‎شک بخش عمده‏ای از باروری و رشد فرهنگی کشور ما مدیون این هم‎زیستی است که در طول تاریخ شکل گرفته است.

همایون سامیح، ریاست انجمن کلیمیان تهران در این مراسم بیان کرد: سلیمان حییم در آن سالها، در دهۀ اول ۱۳۰۰ که بیشتر جامعۀ ایران بی‏سواد بوده‏اند، توانست فرهنگ لغتی را بنویسد که باعثارتقای علم و دانش در ایران بشود. دستیابی دانشمندان ایرانی به علم غرب، به منابع غربی و همچنین منابعی که به زبان انگلیسی بود، باعثارتقای دانش و همچنین فرهنگ جامعۀ ایرانی شد که مرهون این شخصی بودیم که در سال ۱۳۰۰ شروع کرد به تدوین فرهنگ انگلیسی فارسی، فارسی انگلیسی که خود موجب پیشرفت فراوانی در جامعۀ ایرانی شد. همچنین تدوین فرهنگ عبری فارسی هم یکی از کارهای بزرگی بود که حییم انجام داد و وی در ۱۳۴۴ تصمیم گرفت فرهنگ فارسی به عبری را نیز به انجام رساند. چهار سال پیاپی نیز روی این فرهنگ کار کرد که متأسفانه اجل فرصت نداد، کار نیمه تمام ماند و موفق به چاپ آن نشد. و از آن زمان تا کنون افراد بسیاری در ویرایش این فرهنگ دست داشته‎اند و برای آن زحمت کشیده‏اند.

داود موسایی، مدیر نشر فرهنگ معاصر، از سلیمان حییم چنین یاد کرد: آشنایی من با نام زنده‎یاد سلیمان حییم به سال ۱۳۴۵ برمی‎گردد، هنگامی که در یک کتابفروشی در مقابل دانشگاه تهران مشغول به کار شده بودم.

او ادامه داد: حدود ۳۴ سال است این مؤسسه تأسیس شده که ۲۹ سال از آن در حوزۀ تحقیق و پژوهش بوده است. از این روست که می‎توانم اظهار کنم که کاری که سلیمان حییم انجام داده در حد و اندازه یک انسان معمولی نیست. اعتقاد شخصی‎ام این است که ظاهراٌ در هر ۱۰۰ سال در هر زمینه‏ای فردی می‏آید که دست به کاری می‎زند که مثل هیچکس نیست. در حوزه فرهنگ نویسی در ایران سلیمان حییم یکی از آنهاست. یک فرد به تنهایی یک مجموعه فرهنگ به نام‎های:

۱. فرهنگ دو جلدی انگلیسی فارسی چاپ اول حدود ۱۵۰۰ صفحه در ۱۳۰۸

۲. ویراست دوم همین فرهنگ در ۱۳۲۲ در دو جلد حدود ۲۸۰۰ صفحه

۳. فرهنگ فارسی انگلیسی دو جلدی ۲۴۰۰ ص

۴. فرهنگ یک جلدی انگلیسی فارسی آخرین چاپ ناشر قبل در حدود ۱۴۰۰ ص

۵. فرهنگ یک جلدی فارسی انگلیسی۱۰۰۰ ص

۶. فرهنگ کوچک انگلیسی فارسی چاپ اول حدود ۷۰۰ ص در ۱۳۳۲

۷. ویراست دوم همین فرهنگ ۸۰۰ ص در ۱۳۳۵

۸. فرهنگ کوچک فارسی انگلیسی چاپ اول ۶۴۰ ص در ۱۳۳۳

۹. فرهنگ کوچگ فارسی انگلیسی ویراست دوم ۸۰۰ ص اسفند ۱۳۳۶

۱۰. فرهنگ ضرب المثل‏‎های فارسی انگلیسی حدود ۹۰۰ ص

۱۱. فرهنگ فرانسه فارسی جیبی کوچک حدود ۱۰۰۰ص

۱۲. فرهنگ عبری فارسی حدود ۱۰۰۰ ص

۱۳. فرهنگ فارسی عبری که امروز رونمایی آن است و نمی‎دانم چند صفحه است که تعداد حدوداً ۱۵۰۰۰ صفحه را تألیف و تدوین تموده است، نمونه خوانی و غلط گیری کرده که به قول زنده یاد کریم امامی «فرهنگ‏‎های حییم از بی‎غلط ترین فرهنگ‎هاست» آن هم با امکانات حروف چینی دستی و کلیشه‎سازی در آن زمان. برای اهمیت کار ایشان همین بس که فرهنگ‏های انگلیسی فارسی را تدوین نموده، نمونه خوانی کرده و تمامی آنها در زمان حیات خودشان روزآمد شده‎اند.

موسایی با اشاره به اینکه در مورد فرهنگ فارسی به انگلیسی وضعیت به گونه‏ای دیگر بوده است گفت: تصور کنید ۸۰ و اندی سال قبل نه فرهنگ دهخدا وجود داشت، نه فرهنگ معین، نه فرهنگ عمید. این بزرگ انسان نخست لغات فارسی را که برای آن روزگار کاربرد داشته استخراج و جمع‎آوری نموده، سپس معادل سازی انگلیسی نموده و برای استفاده خارجیان تلفظ فارسی لغات را داده، یعنی شش عنوان فرهنگ انگلیسی فارسی و فارسی انگلیسی. یک جلد ضرب المثل‎های فارسی انگلیسی که برای اولین بار منتشر شده، فرهنگ کوچک فارسی، فرهنگ عبری فارسی و اکنون هم چشممان به فرهنگ فارسی عبری ایشان روشن می‎شود. بدون شک کار کارستان سلیمان حییم را عشق به کار پیش برد. چون با هیچ معیاری قابل اندازه‎گیری نیست، کپی قراردادهای زنده یاد با ناشرانش، برادران بروخیم در آرشیو ما هست. به عنوان ناشر و یک ایرانی نمی‎توانم قدردان او نباشم. استاد بزرگ فرهنگ نویسی امروز جناب آقای دکتر باطنی در میان ما حضور دارند و با توجه به کارهای تحقیقی که در طول ۳۰ سال در انتشارات فرهنگ معاصر انجام داده‎اند فقط می‎توانند قضاوت کنند که چه کار مشقت باری را زنده یاد حییم انجام داده است.

در پایان و در بخش رونمایی از فرهنگ فارسی عبری حییم، علی دهباشی از خاخام بزرگ جامعۀ کلیمیان، یونس حمامی لاله زار، حسن انوری، محمدرضا باطنی، آرش آبایی، داود موسایی، سیامک مُرصدق، همایون سامیح، کهن صدق، هارون یشایایی، خانم لئا دانیالی، آقای دل رحیم، و آقای ابطحی دعوت کرد تا از این کتاب رونمایی کنند.

سلیمان حییم در سال ۱۲۶۲(۱۸۸۷ میلادی) در تهران و در یک خانوادة یهودی متولد شد. پدرش «حییم اسحاق» نام داشت و مادرش «خانم» که هر دو شیرازی بودند.

سلیمان حییم در سال ۱۹۰۶ وارد کالج آمریکایی شد که زیر نظر «جردن» اداره می‌شد. در آنجا با زبان انگلیسی آشنا شد و در سال ۱۹۱۵ پس از اتمام تحصیلات در همان کالج آمریکایی به تدریس پرداخت.

با ورود مشاوران اقتصادی خارجی و دکتر میلسپو به ایران حییم با سمت مترجم در وزارت دارایی به کار مشغول شد. بعد از مدتی ریاست دارالترجمة شرکت نفت را به عهده داشت. در همین دوران و شاید قبل‌تر بود که او نیاز به فرهنگ انگلیسی فارسی را احساس کرد و روزی ۱۸ ساعت عمر خود را به این کار اختصاص داد.

حییم در سال ۱۳۰۳(۱۹۲۴ میلادی) ازدواج کرد و دارای شش فرزند شد.

حییم در پیدا کردن معانی واژه‌ها و اصطلاحات در زبان انگلیسی همت خاصی داشت، و همواره تلاش می‌کرد لغتی را بدون ارائة مشابه آنها در فرهنگ دوزبانة خود راه ندهد.

روایت می‌کنند که حییم در یکی از سفرهای خود به انگلستان نمونه‌هایی از «گِل سرشور» و «سنگ پا» و «سنجد» را با خود به انگلستان برد و از استادان آنجا خواست برای این لغات معادل بسازند.

حییم به ادبیات فارسی بسیار علاقمند بود. در آخرین روزهای زندگی که به بیمارستان منتقل می‌شد از فرزندان خود خواست که غزلیات سعدی و دیوان حافظ را همراهش کنند.

حییم نمونه‌هایی از رباعیات، دوبیتی، غزل، ترجیع‌بند و مثنوی بسیار سروده بود که مجموعه‌ایی از تجربیات شعری حییم نزد خانواده‌اش موجود است. نمونة یکی از اشعار حییم سروده‌ایی است که برای سنگ مزار خود سروده بود.
برادران و خانوادة‌ سلیمان حییم بنیان‌گذار کتابفروشی و چاپخانه و انتشارات حییم بودند که کتاب‌های سلیمان حییم توسط این انتشارات به چاپ می‌رسید.

حییم در خانواده‌ایی بزرگ شد که به موسیقی توجه خاصی داشتند. پدر سلیمان مرحوم حییم اسحاق صدای دلنواز و طرفداران بسیاری داشت. سلیمان نیز آشنایی کامل به تمام دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی داشت و علاقه به تار داشت و خوب می‌نواخت.

یکی دیگر از زمینه‌های ادبی سلیمان حییم این بود که نمایشنامه‌نویسی می‌کرد و به کار تئاتر علاقة خاصی داشت.

اولین نمایشنامه‌ای که نوشت، کمدی «خندة سوزمانی» نام داشت که حکایت یک خانوادة‌ یهودی بود که ماجرای دامادی فرزند خود را شرح می‌دادند. نمایشنامه‌های «یوسف و زلیخا» و «استرمرد خای» و «خشایارشاه» از دیگر کارهای او بود، که چندین مرتبه در سالن گراند هتل در لاله‌زار به اجرا درآمد. بانو لرتا در این نمایشنامه شرکت داشت.

سلیمان حییم سرانجام در ۲۵ بهمن ۱۳۴۸ در سن ۸۶ سالگی در تهران درگذشت.