تداوم سدسازی در ایران آری یا خیر؟ / سیستان همچنان خشک و بی آب / اصفهان در شرایط بحران آب

در چند دهه اخیر با توجه به شرایط موجود و تامین منابع آب کشور؛ احداثسد بر روی رودخانه ها یکی از برنامه های اصلی کشورمان شد و با احداثسدهای ذخیره ای بزرگ و کوچک قسمت اعظمی از جریان های آبی را مهار شد و این در حالی است که در سدهای ایران مشکلاتی نظیر بیابان زایی در پایین دست به وفور دیده می شود که حاصل ارزیابی غلط از شرایط اقلیمی منطقه است.

به گزارش خبرنگار ایلنا، سد یا بند سازی از فعالیت های مهندسی به شمار می رود که شرایط تاریخی و جغرافیایی خاص مناطق در پیدایش، ‌شکل گیری و گسترش آن سهم به سزایی دارند.

در گذشته در هر منطقه خاص جغرافیایی بنا بر ضرورت یا نیاز ساکنین آن جا نسبت به ایجاد سد، ‌بند یا آبگیر اقدام می کرده اند تا نیازهای خود در زمینه آبیاری و آبرسانی را مرتفع سازند.

در مناطقی نیز به خاطر پایین بودن سطح آب‌های رودخانه ها یا نیاز جهت تغییر مسیر رود، سد سازی انجام می گرفته تا بتوانند سطح آب را بالا آورده و برای نیازهای کشاورزی و عمرانی از آن استفاده کنند.

در ایران نیز به جهت کمبود آب، ‌شرایط اقلیمی خاص و نیازهای روزمره آب ماده ای بسیار ارزشمند محسوب می شده که این امر را علاوه بر بندسازی، سد سازی و آثار به جا مانده می توان در فرهنگ ایرانی و ارزشی که برای آب قایل می شدند و حافظه تاریخی مردم ایران به وضوح مشاهده و مطالعه کرد.

در سرزمین های ایران و مصر که از قدیم در معرض سیلاب و طغیان رودخانه ها قرار داشتند‌، ساخت بندهای متفاوت در طول مسیر رودخانه ها و یا مناطق سیل خیز به جلوگیری از خسارات این گونه طغیان ها کمک فراوانی می کرد.

تاریخ سدسازی در ایران‌، مصر و بین النهرین قدمتی بسیار طولانی دارد و هنوز هم می توان نشانه هایی از آنها را در این سرزمین ها یافت. به طور کلی سدسازی و نیز لایروبی و مرمت آنها از دیر باز در ایران و دیگر سرزمین ها وجود داشته بطوری که سدسازی در ایران به زمان هخامنشیان باز می گردد.

آنچه که امروز ذهن جهانیان را به خود مشغول ساخته است، بحران کم آبی است؛ افزایش جمعیت از یک سو و استفاده بی رویه از منابع آب از سوی دیگر جوامع بین المللی را از لحاظ تامین منابع آبی در فشاری مضاعف قرار داده است.

در حال حاضر، بسیاری از کشورهای جهان خشکسالی های کم سابقه ای را به واسطه تغییرات گسترده اقلیمی و همچنین از بین رفتن سفره های آب زیر زمینی به دلیل استفاده شتاب زده تجربه می کنند.

امروز نزدیک به ۸۰۰ میلیون نفر در جهان از آب آشامیدنی سالم محروم اند و بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز به آب آشامیدنی مطمئن دسترسی نداشته بطوری که علاوه بر به مخاطره افتادن سلامتی انسان غنای زیستی زمین نیز به بحران نزدیک شده است.

این در حالی است که ایران نیز در سالیان اخیر با مشکلات آبی فراوانی دست به گریبان بوده که در کنار سنجش شرایط خاص اقلیمی که متوسط بارندگی کمتر از یک سوم بارندگی کل زمین را شامل می شود باید به مواردی همچون استفاده بی رویه از منابع آبی، برنامه ریزی ناصحیح در مدیریت منابع و هدر رفت بخش عمده ای از داشته های آبی کشور در بخش هایی همچون کشاورزی، صنعت و شرب اشاره کرد.

در چند دهه اخیر احداثسد بر روی رودخانه ها به یکی از برنامه های اصلی کشورمان تبدیل شده و بر اساس این گزارش طبق آمار جدید تا به امروز؛ تعداد سدهای به بهره برداری رسیده، اجرایی و مطالعاتی کل کشور ۱۳۳۰ سد است که از این تعداد ۶۴۷ سد به بهره برداری رسیده، ۱۴۶ سد در حال اجرا و تعداد ۵۳۷ سد نیز مرحله مطالعاتی را می گذراند.

میزان حجم مخزن سدهای کشور مجموعا ۱۲۳۴۴۲میلیون متر مکعب است که از این میزان ۴۸۴۵۴میلیون متر مکعب به بهره برداری رسیده و ۲۴۵۸۷ میلیون متر مکعب در حال اجرا و ۵۰۴۰۱ میلیون متر مکعب نیز در مرحله مطالعاتی قرار دارد.

همچنین میزان آب قابل تنظیم سالیانه سدهای کشور در کل ۶۵۳۰۹ میلیون متر مکعب است که ۳۴۱۶۹ میلیون متر مکعب به بهره برداری رسیده و ۱۵۸۶۲ میلیون متر مکعب مرحله اجرا و ۱۵۲۷۸ میلیون متر مکعب نیز مرحله مطالعاتی را طی می کند. و میزان سطح زیر کشت سدهای کشور در حال حاضر ۴۳۵۸۵۹۳ هکتار است که از این میزان سطح زیر کشت ۱۰۰۶۵۴۲ هکتار در مرحله مطالعاتی، ۸۹۴۹۵۶ هکتار در حال اجرا و ۲۴۵۷۰۹۵ هکتار نیز به بهره برداری رسیده است.

بر پایه این گزارش مجموعا ۱۱۸ سد تحت پوشش آب منطقه ای استان آذربایجان شرقی است که از این تعداد ۶۰ سد به بهره برداری رسیده، ۱۲ سد در مرحله اجرا و ۴۶ سد نیز در مرحله مطالعاتی است.

در آذربایجان غربی مجموعا ۶۲ سد وجود دارد که تعداد ۲۲ سد به بهره برداری رسیده، ۹ سد در مرحله اجرا و ۳۱ سد در مرحله مطالعاتی قرار دارد.

استان اردبیل دارای ۵۵ سد است که تعداد ۲۴ سد به بهره برداری رسیده، ۷ سد در مرحله اجرا و ۲۴ سد نیز مرحله مطالعاتی را طی می کند.

استاناصفهانبا جمعیت حدود ۳میلیون و ۴۰۰هزار نفر نفری و دارا بودن ۴۴ سد که ۱۸ سد این استان به بهره برداری رسیده و ۶ سد در مرحله اجرا و ۲۰ سد نیز در مرحله مطالعاتی دارد و از جمله استان هایی است که به لحاظ شرایط آبی در بحران بسر می برد.

آب منطقه ای البرز تعداد ۲ سد را تحت پوشش خود دارد که هر ۲ سد نیز مرحله مطالعاتی را طی کرده و هنوز برای تامین آب این منطقه به بهره برداری نرسیده اند.

آب منطقه ای ایلام ۱۵ سد تحت پوشش دارد که تنها ۲ سد به بهره برداری رسیده است

بوشهر نیز از مجموع ۸ سد تنها یک سد بهره برداری شده دارد که آب مورد نیازش را تامین کند.

تهران۸ میلیون و ۵۰۰ هزار نفری نیز مجموعا ۱۵ سد دارد که از این تعداد ۷ سد به بهره برداری رسیده، ۳ سد در مرحله اجرا و ۵ سد در مرحله مطالعاتی بسر می برند که البته این استان نیز در شرایط بحرانی به لحاظ تامین آب را طی می کند.

چهار محال بختیاری نیز که ۲۱ سد دارد و با ۵ سدی که بهره برداری رسیده همچنان تا بهره برداری دیگر سدهای مطالعه یا در دست اجرا فاصله زیادی دارد.

از خراسان رضوی نیز طبق اعلام وزارت نیرو بعنوان استان کم آب کشور یاد شده که ۷۳ سد در حال بهره برداری، مطالعه و اجرا دارد که از این تعداد ۴۱ سد به بهره برداری رسیده است شهرمشهدحدود ۳ میلیون نفر جمعیت دارد و سالانه ۲۵ میلیون نفر نیز جمعیت دارد و از جمله شهرهای بحرانی به لحاظ تامین آب مصرفی است.

مشهد اولین شهری است که مرحله پایلوت طرح تفکیک آب شرب و مصرفی را طی می کند.

در استان های خراسان شمالی و جنوبی نیز به ترتیب هر کدام ۲۲ و ۲۴ سد وجود دارد که از ۲۲ سد خراسان شمالی ۷ سد و از سدهای خراسان جنوبی ۱۳ سد به بهره برداری رسیده اند.

از ۵۱ سد موجود در زنجان ۱۵ سد به بهره برداری رسیده است.

و اما درسمنانکه به عنوان شهر کم آب کشور یاد شده ۱۰ سد وجود دارد که از این تعداد ۶ سد به بهره برداری رسیده یک سد در حال اجرا و تعداد ۳ سد نیز مرحله مقدماتی را پشت سر می گذراند سمنان از جمله استان های واقع در فلات مرکزی کشور است که جهت انتقال آب از دریاچه خزر به این محدوده در دست بررسی است.

سیستان و بلوچستان با مجموع ۴۷ سد که تعداد ۲۲ سد آن به بهره برداری رسیده از جمله استان هایی است که سالیان متمادی با توجه به وضعیت پایدار اقلیم خشک، شدت تبخیر و خشکسالی های پی در پی در وضعیت نابهنجار آب بسر می برد بطوری که طبق اعلام مسئولین ذیربط در این منطقه بخش شهری این استان ۲۷ میلیون متر مکعب کمبود آب دارد.

آب منطقه ای فارس ۲۳ سد را تحت پوشش خود دارد که از این تعداد ۸ سد به بهره برداری رسیدهشیرازاز شهرهای این استان نیز از جمله استان های کم آب کشور است.

درقزویننیز در مجموع ۱۱ سد موجود است که از این تعداد هیچکدام به بهره برداری نرسیده، ۲ سد در مرحله اجرا و ۹ سد نیز مرحله مطالعاتی را طی می کند و این شهر نیز از جمله شهرهای کم آب کشور است.

در استانقمنیز مجموعا ۱۷ سد وجود دارد که از این تعداد ۳ سد به بهره برداری رسیده و فعال است ضمن اینکه قم نیز جزء ۱۲ کلان شهری است که با بحران کم آبی مواجه است.

آب منطقه ای کردستان ۳۱ سد را در مرحله مطالعه، بهره برداری و اجرا دارد که از این تعداد ۶ سد به بهره برداری رسیده است.

درکرماناز ۱۶ سد تحت پوشش آب منطقه ای ۵ سد به بهره برداری رسیده و این شهر نیز کم آب است.

در کرمانشاه از ۳۶ سد موجود تنها ۶ سد به بهره برداری رسیده است.

در کهکیلویه و بویر احمد از ۲۴ سد موجود ۲ سد به بهره برداری رسیده و ۱۹ سد مرحله مطالعاتی را طی می کند.

آب منطقه ای گلستان ۲۴ سد را تحت پوشش خود دارد که از این تعداد ۱۴ سد فعال است.

در گیلان از مجموع ۱۳ سد موجود تنها یک سد به بهره برداری رسیده، ۴ سد در مرحله اجرا و ۸ سد نیز در دست مطالعه است.

از ۴۰ سد موجود در لرستان ۳ سد به بهره برداری رسیده ۲۸ سد در مرحله مطالعاتی و ۹ سد نیز در دست اجراست.

آب منطقه ای مازندران ۲۲ سد را تحت پوشش خود دارد که از این تعداد ۱۰ سد فعال است.

در استان مرکزی از مجموع ۳۰ سد ۱۶ سد به بهره برداری رسیده است واراکاز جمله شهرهایی است که با مشکل کم آبی دست و پنجه نرم می کند.

در استان هرمزگان نیز مجموعا ۱۷ سد در دست مطالعه، اجرا و بهره برداری است که ۱۰ سد تکمیل و آب مصرفی این محدوده را تامین می کند و شهربندرعباسدر این استان از جمله شهرهای کم آب کشور است.

درهمدانکه یکی از شهرهای کم آب کشور است مجموعا ۱۸ سد وجود دارد و از این تعداد تنها ۵ سد به بهره برداری رسیده است.

استانیزدنیز با بحرا کم آبی مواجه است و کلا ۴ سد دارد که ۲ سد به بهره برداری رسیده است.

همچنین آب و برق خوزستان مجموعا ۳۲ سد را در دست مطالعه، اجرا و بهره برداری داشته که از این تعداد ۷ سد به بهره برداری رسیده است.

توسعه آب و خاک سیستان نیز ۱ سد به بهره برداری رسانده است.

توسعه منابع آب و نیروی ایران هم ۴۲ سد را در مراحل مختف اجرا دارد که از این تعداد ۷ سد را به بهره برداری رسانده است.

جهاد کشاورزی نیز از مجموع ۳۶۱ سد ۲۹۸ سد را در کل کشور به بهره برداری رسانده است.

موسسه عمران رفسنجان نیز از یک سد بهره برداری کرده است.

آنچه شایان ذکر است اینکه برخی سدسازی را بزرگ‌ترین معضل زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی کشور عنوان کرده و اذعان کرده اند که سدسازی نه تنها کشاورزان مولد زیادی را به دستفروش حاشیه شهرها تبدیل کرده، که در جایگاه بزرگ‌ترین فعالیت سرمایه‌بر کشور پایین‌ترین اشتغالزایی‌ها را نیز دارد بطوری که چیت چیان وزیر نیرو عنوان کرده که در برخی جاها به دلیل متعدد بودن مدیریت‌ها در یک حوزه، برای منابع آب سطحی محدود گاهی دو، سه یا چهار سد ساخته شده که الان این سدها هیچ کدام به اندازه کافی آب در مخزن ندارند چرا که بیشتر از ظرفیت حوزه سد ساخته شده است لذا باید دید از مجموع ۵۳۷ سدی که در کل کشور در مرحله مطالعاتی قرار دارند کدامیک قرار است از گردونه خارج و در لیست حذف پروژه های دولت جدید قرار می گیرند و مهمتر آنکه آیا دولت برنامه ای برای تعطیلی این پروژه ها خواهد داشت یا خیر؟

خبرنگار: زهرا قلی پور