ایمنی در کارگاه‌ها و کارخانه‌ها از نگاه نیروی کار؛
کارگران: آموزش‌های ایمنی ناکافی‌ست
اظهارنظرهای کارگران گویای آن است که جای خالی آموزش‌های عملی برای ارتقای سطح ایمنی در کارگاه‌ها و محیط‌های کار، به وضوح احساس می‌شود.
ایمنی و سلامت در محیط کار یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه پایدار به حساب می‌آید، تا جایی که یکی از اهداف ۱۷ گانه توسعه پایدار ملل متحد به طور مستقیم به آن اختصاص یافته است. این اهمیت به ویژه در صنایعی که کارگران با خطرات فیزیکی و شیمیایی روبه‌رو هستند، بیشتر به چشم می‌آید. کارگران در صنایع مختلف مانند صنعت ساختمانی، نفت و گاز و کارخانه‌ها با ریسک‌های زیادی مواجه‌اند که می‌تواند منجر به حوادث جبران‌ناپذیری شود. ایمنی در محیط‌های صنعتی از جمله موضوعات حیاتی و تأثیرگذار بر سلامت نیروی کار، بهره‌وری و کیفیت محصولات است. در ایران، با وجود پیشرفت‌های قابل توجه در برخی صنایع، چالش‌های جدی و فراوانی در حوزه ایمنی صنعتی وجود دارد که نیازمند توجه و اقدام جدی است.
در همین راستا، آموزش‌های ایمنی یکی از ابزارهای کلیدی برای کاهش این خطرات است. موضوعی که البته در مسیر گفت‌و‌گو با کارگران در صنایع مختلف به مقاصد چندان امن و روشنی نمی‌رسد. شاید در برخی حوزه‌های محدود مسئله امنیت و آموزش‌های پیرامونی آن با دقت مورد توجه قرار گیرد، اما در بسیاری حوزه‌ها اینگونه نیست. ضمن اینکه، فقدان تجهیزات به روز و حرفه‌ای در کشور هم سبب می‌شود که مخاطرات موجود در این راه بیشتر شود.
تاریخچه و پیشینه آموزش‌های ایمنی در صنایع مختلف
اما بد نیست در ابتدا کمی با تاریخچه آموزش‌های ایمنی در صنایع مختلف آشنا شویم. این آموزش‌ها به‌ویژه در دهه‌های اخیر، تغییرات قابل‌توجهی داشته است. در گذشته، آموزش‌های ایمنی به‌طور عمده شامل موارد پایه‌ای مانند استفاده از ابزار ایمنی و آگاهی از خطرات محیطی بود. اما با رشد و گسترش صنعت، خطرات نیز پیچیده‌تر شده و نیاز به آموزش‌های تخصصی‌تر و دقیق‌تر افزایش یافته است. در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، تأکید بیشتر بر روی آموزش‌های اولیه بود و معمولاً این آموزش‌ها محدود به مهارت‌های کاربردی مانند استفاده از کلاه ایمنی و دستکش بود. در این سال‌ها، بسیاری از کارگران آموزش‌های رسمی نداشتند و فقط در محل کار تحت نظارت و آموزش‌های غیررسمی قرار می‌گرفتند. اما با افزایش حوادث و تلفات انسانی، سازمان‌ها و نهادهای دولتی، برنامه‌های آموزشی را به‌طور جدی‌تری پیگیری کردند.
در دهه‌های اخیر، سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان جهانی کار (ILO) و اداره ایمنی و بهداشت شغلی آمریکا (OSHA) به تنظیم دستورالعمل‌های دقیق‌تری برای آموزش‌های ایمنی پرداخته و بسیاری از صنایع به‌ویژه در کشورهای پیشرفته، موظف به ارائه آموزش‌های رسمی و مستمر به کارگران خود هستند. اما همچنان در کشورهای در حال توسعه و حتی برخی صنایع، آموزش‌ها به‌صورت ناکافی و غیرکاربردی ارائه می‌شود.
آموزش‌های استاندارد و الزامات قانونی
در سطح جهانی، آموزش‌های ایمنی در بسیاری از صنایع به استانداردهای بین‌المللی تبدیل شده است. در ایران نیز وزارت کار و رفاه اجتماعی و سازمان‌های نظارتی مسئول تنظیم این استانداردها و پیگیری رعایت آن‌ها هستند. از جمله مهم‌ترین آموزش‌های استاندارد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
آموزش‌های ایمنی عمومی: شامل آموزش‌هایی مانند استفاده از تجهیزات حفاظتی فردی، شناخت مواد شیمیایی خطرناک، آشنایی با خطرات ناشی از برق و غیره.
آموزش‌های خاص برای هر صنعت: به‌طور مثال، کارگران صنعت ساختمانی آموزش‌هایی ویژه در مورد کار با ماشین‌آلات سنگین، ارتفاع‌زدن، و حفاظت در برابر سقوط دارند.
دوره‌های آموزش آتش‌نشانی و امداد: کارگران در بسیاری از صنایع ملزم به گذراندن دوره‌های مربوط به اقدامات اولیه امداد و اطفای حریق هستند.
بر اساس قوانین کشور، کارفرما موظف به برگزاری این دوره‌ها به‌طور منظم است و در صورت بروز حادثه، عدم رعایت این آموزش‌ها می‌تواند به عنوان یک عامل مهم در بررسی مقصر شناخته شود.
جای خالی آموزش‌های عملی و در میدان
«علی» که هشت سالی می‌شود در یکی از کارگاه‌های صنعت ساخت‌و‌ساز مشغول به کار است است، در خصوص آموزش‌های ایمنی می‌گوید: «ما قبل از شروع به کار، یک دوره آموزشی ۲۴ ساعته داشتیم. بیشتر آموزش‌ها مربوط به استفاده از تجهیزات ایمنی مثل کلاه ایمنی، کمربند ایمنی و دستکش بود. اما بیشتر آموزش‌ها تئوری بود و فرصت زیادی برای تمرین عملی نداشتیم. از آن زمان تاکنون چندین بار در پروژه‌های مختلف حضور داشته‌ام، ولی به طور کلی آموزش‌ها فقط در حد تئوری بوده‌اند».
او می‌گوید هرچه آموخته را در خود فضای کار یاد گرفته است: «در واقع اگر من دانشی دارم در حوزه ایمنی همه آن چیزی است که در فضای کار و در خود میدان یاد گرفته‌ام که حتی برخی از آن‌ها به دنبال بروز اتفاقات تلخ هم بوده است».
تعداد حوادثی که علی در سال‌های کاری‌اش در صنایع تولیدی که از بخش‌های پر حادثه صنایع ایران محسوب می‌شود، دیده کم نیست: «هرسال چندین و چند حادثه مختلف را دیده‌ام. از یک گرمازدگی که به نظر ساده می‌آید که باعث شد یکی از همکارانمان سال گذشته تا مرز مرگ هم پیش برود، تا گیر کردن دست همکار دیگرم در دستگاه سیمان».
فقدان تجهیزات عامل بروز سانحه
در صنعت نفت و گاز، به‌ویژه در عملیات‌های حفاری، آموزش‌ها معمولاً گسترده‌تر و تخصصی‌تر هستند. «پیمان» که از بهمن ماه سال نود و دو در عسلویه فعالیت می‌کند، می‌گوید: «آموزش‌های ما بسیار تخصصی است. هر ۶ ماه یک‌بار آموزش‌های ایمنی و عملی مانند واکنش در مواقع آتش‌سوزی، نشت مواد شیمیایی و استفاده از تجهیزات حفاظتی را دریافت می‌کنیم. به نظر من، این آموزش‌ها بسیار مؤثر بوده است و نکته جالب اینکه باعث شده در یک دهه اخیر تعداد حوادث کمتر شود».
جالب اینجا است که داده‌های رسمی نیز از این ادعا پشتیبانی می‌کنند و باید به سایر بخش‌های صنعتی بزرگ و کوچک نیز تسری پیدا کند. البته هنوز نواقصی وجود دارد که بیشتر مربوط به کمبود امکانات است: «اغلب حوادثی که در محیط کاری ما رخ می‌دهد ناشی از امکانات و تجهیزاتی است که باید باشد اما نیست. تجهیزات کاری ما چندان به روز نیست و همین هم موجبات بروز حادثه و سانحه را افزایش می‌دهد».
لزوم توجه به تفاوت‌های زبانی و فرهنگی
در صنعت کارخانه‌ای نیز، آموزش‌های ایمنی معمولاً به‌صورت سیستماتیک ارائه می‌شود، اما چالش‌هایی هم وجود دارد. «زهره» که نیروی قدیمی یکی از کارخانه‌های لبنی است در این باره می‌گوید: «در فضای کاری ما قبل از شروع به کار، یک سری آموزش‌های پایه‌ای مانند استفاده از ماشین‌آلات و آشنایی با خطرات مواد شیمیایی را می‌بینیم. با این حال، مشکل اصلی این است که این آموزش‌ها معمولاً محدود به تئوری و نمایش است و هیچ‌گونه شبیه‌سازی یا آموزش عملی به‌طور کامل انجام نمی‌شود. در عمل، وقتی با شرایط واقعی مواجه می‌شویم، گاهی اوقات احساس می‌کنیم که آمادگی کافی نداریم».
او معتقد است با وجود پیشرفت‌های زیادی که در زمینه آموزش‌های ایمنی صورت گرفته است، هنوز هم مشکلات و چالش‌هایی در این زمینه وجود دارد: «به طور مثال کمبود زمان و منابع چالش بسیار جدی است. من خودم سه سال پیش مسئول آموزش به نیروهای جدید شده بودم و می‌دیدم که آموزش‌های ارائه‌شده اغلب کارآمد نیستند و بیشتر به‌صورت تئوری و غیرعملی ارائه می‌شوند. در بیشتر صنایع هم اینگونه است که آموزش‌های عملی به‌طور کافی به کارگران داده نمی‌شود و این موضوع باعث می‌شود که کارگران در هنگام مواجهه با خطرات واقعی نتوانند به‌درستی واکنش نشان دهند».
زهره می‌گوید گاهی حتی مشکلات زبانی و یا اطلاعات عمومی کلی باعث بروز مشکل و یا کج‌فهمی شده است. او تاکید می‌کند: «در برخی موارد، حتی اگر آموزش‌ها به‌صورت کامل ارائه شوند، برخی کارگران به دلیل مشکلات زبانی، فرهنگی یا تفاوت‌های آموزشی، نمی‌توانند به‌خوبی مطالب را یاد بگیرند. درست است که کارگران همین کارخانه بیشترشان لیسانس دارند اما خیلی اوقات هم پیش می‌آید که افرادی که فاقد مدارک تحصیلی هستند همکار ما می‌شوند و موقع آموزش با یک‌سری کج‌فهمی ساده، درست آموزش نمی‌بینند».
گزارش: نیلوفر حامدی
