گذشته آب در ایران؛
قنات ها عامل گسترش امپراتوری هخامنشی
یکی از متخصصان قنات که مطالعات گسترده‌ای روی قناتهای باقیمانده و تاریخی ایران دارد معتقد است، امپراتوری بزرگ ایرانیان در دوره هخامنشی و ساسانی مدیون قناتها و دانش آبشناسی ایرانیان بوده است. او می‌گوید: اگر کسی زمین بایری را در دوره هخامنشیان با احداث قنات آبیاری می‌کرد تا ۵ سال از پرداخت مالیات معاف بود.
به گزارش خبرنگار ایلنا، در گذشته نقش آب در زندگی و شیوه استفاده و بهره‌برداری از آن برای ایرانیان بسیار مهم بوده است. شکل‌گیری قناتها با الگوی دقیق و کاملا مهندسی‌شده بر مبنای همین نگاه ایرانیان به نقش آب در بستر زیست آنها بوده است. در واقع به همین دلیل بوده که ایران دارای عجیب‌ترین، طولانی‌ترین و قدیمیترین قناتهای جهان است و بر همین اساس یونسکو در سال ۱۳۹۵ تعداد ۱۱ قنات ایرانی را به عنوان شاهکار مهندسی در مدیریت منابع آب در فهرست جهانی یونسکو به عنوان بیستمین اثر جهانی ایران به ثبت رساند.
«محمد برشان» مدیر مرکز قنات کرمان که پژوهش‌های گسترده‌ای بر قناتهای ایران دارد معتقد است، امپراتوری بزرگ ایرانیان در دوره هخامنشی و ترقی آن در زمان ساسانیان مدیون دانش آبشناسی ایرانیان بوده است. مردمان ایران زمین از دیرباز به ارزش آب به عنوان ماده زندگی بخش و ارزشمند آگاه بودند به‌طوری‌که نیاز طبیعی بشر به آب، وضع جغرافیایی فلات ایران و کمیابی این مایع گرانبها ارزش آن را نزد ایرانیان دوچندان کرده بود.
او می‌گوید: آناهیتا ایزد آبها، یکی از بزرگ ایزدان پیش از زرتشت بوده است. آب در آیین زرتشت پاک است و آلوده کردن آب به هر شکل و گونه‌ای اهریمن و خلاف دین است. هنوز هم آیین‌هایی از ایزد آبها به یاد مانده که می‌توان به مراسم بیلگردانی و جویروبی در دامنه آتشکده کوه در تیمور محلات اشاره کرد.
به‌گفته این متخصص قنات، سنگ‌نوشته‌ها و لوح‌هایی نیز از ایران باستان برجای مانده که نشان میدهد مردمان آن روزگار آبهای زیرزمینی را با حفر کاریزهای دراز و بسیار عمیق به روستاها و شهرهای خود میرساندند. پروفسور هانریگوبلر که بیش از سی سال روی قناتهای ایران تحقیق کرده طول این قناتها را بیش از ٤٠٠هزار کیلومتر می‌داند که که چندین برابر دیوار چین است.
برشان با تاکید بر اینکه قنات قصبه گناباد به طول ٣٥ کیلو و ژرفای بیش از ٣٠٠ متر و چاههایی با فاصله منظم ٥٠ متری یکی از شاهکارهای به جا مانده از عهد هخامنشیان است ادامه میدهد، حکیم ناصرخسرو قبادیانی در سفر خود به گناباد، از قنات این شهر به عنوان یک قنات پرآب و پرمنفعت یاد می‌کند.
احداث قناتهای لوس آنجلس و پاسادانای کالیفرنیا توسط کارگران و مهندسان ایرانی
او می‌افزاید: عظمت قناتهای ایران در حدی است که کارشناسان بین‌المللی آبهای زیرزمینی همچون باتلو، آولمان و دیگران معتقدند قناتهای لوس آنجلس و پاسادانای کالیفرنیا و همچنین قناتهای شیلی و مکزیک در زمان سلطه اسپانیایی‌ها توسط مهندسان و کارگران ایرانی ساخته شده است. با وجودی که اکثر تمدنهای باستانی در کنار رودهای بزرگ مثل نیل، دجله، فرات، هوانگهو و یانگتسه شکل گرفته است، اما تنها کشوری که به دور از هر رودخانه عظیم شکل گرفت و به امپراتوری جهانشمول تبدیل شد ایران بود.
برشان با تاکید بر اینکه جهش چشمگیر امپراتوری ایران مدیون قنات بود ادامه داد: در زمان هخامنشیان اگر کسی زمین بایر را با احداث قنات آبیاری می‌کرد ٥ سال از پرداخت مالیات معاف می‌‌شد. همچنین به گواهی تاریخ مصر اسکیلاآس هخامنشی دریاسالار پارسی هنگام اقامت در مصر فنون احداث کاریز را به مصریان آموخت و در زمان ساسانیان نیز رساله مدیگان هزاردستان در شرح ساخت و لایروبی قنات و کاریز و استفاده هوشمندانه از آن تألیف شد که رونوشت‌هایی از آن به سراسر جهان رفت.
با این حال محمد برشان به پیشرفت دانش آبشناسی در ایران پس از اسلام هم اشاره می‌کند. او معتقد است، همانطور که امپراتوری پیش از اسلام به موضوع آب و مهندسی شیوه‌های بهره‌برداری از آب توجه ویژه داشت، بعد از اسلام هم این دانش رشد زیادی پیدا کرد. در کتاب آثارالباقیه ابوریحان بیرونی درباره کم و زیاد شدن آب چشمهسارها، کاریزها و رودخانه ها تاکیدات بسیاری شده است. زیاد شدن آبها در جمیع النهار به یک حالت نیست بلکه آنها اختلاف بزرگی با هم دارند. چنانچه جیحون هنگامی آبش زیاد می‌شود که دجله و فرات رو به کمی گذارند و علت آن این است که هر رودخانه‌ای که سرچشمه آن در نواحی سردسیر باشد آب آن در تابستان زیاد است و در زمستان کمتر است زیرا بیشتر آبهای اصلی آن از چشمهسارها گرد می‌آید و رطوبت‌هایی که در کوه‌ها است سبب زیادت و نقصان آب این رودخانه‌ها می‌شود.
سد هخامنشی کریت به مدت ۶۰۰ سال بزرگترین سد دنیا بود!
او می‌گوید: حکیم ابوعلی سینا در کتاب دانشنامه علایی فصلی مجزا را به دانش آب اختصاص داده است. سد کریت در نزدیکی طبس که در زمان هخامنشیان ساخته شده یکبار درعهد ساسانیان و یک بار دیگر در زمان خواجه نصیرالدین طوسی بازسازی شد. این سد که شصت و چهار متر ارتفاع داشت، بیش از ششصد سال بزرگترین سد دنیا بود.
آنطور که برشان می‌گوید: در دوران هخامنشیان بیش از ۶۰ سد در ایران ساخته شد که این کار جدا از ساخت پل و بندهای کوچکتر است. در زمان ساسانیان نیز پل دنبد شوشتر با طول بیش از پانصد متر ساخته شد. تاریخ و نام سازنده این پل با نام ابراتوس ثبت شده که یک سازنده ایرانی است. همچنین پل دخترهایی که در سراسر ایران از جمله سروستان و میانه به چشم می‌خورد همگی نشانه‌هایی از دانش آبشناسی در ایران باستان است.
او همچنین در بخش دیگر صحبت‌های خود به آسیاب‌های ایرانی اشاره می‌کند که بخش دیگری از چرخه دانش آبشناسی ایرانیان بوده است. به گفته برشان، ایرانی‌ها در دوره باستان سه نوع آسیاب داشتند. آسیاب تئوری که به نام‌های نوزس پاپره هم شناخته می‌شود و محورهای عمودی و پره‌های قاشقی داشت.
او می‌افزاید: آسیاب چرخی که رومیان آن را ویتریاد نام نهاده بودند و توسط مهرداد اشکانی اختراع شد دارای محور افقی بود. آسیاب شناور نیز با پره‌های بزرگ پارویی دوران می‌کرد. بازماندگان این آسیاب‌ها هنوز در شوشتر دیده میشوند. دستگاه پالایش آب در چغازنبیل نیز نخستین و قدیمیترین دستگاه تصفیه آب جهان است که به طریق ظروف مرتبط آب گل‌آلود رودخانه کرخه را به آبی سالم و گوارا تبدیل می‌کرد. آب‌انبارهای استان‌های کویری نمونه دیگری از صنعت پیشرفته آب در ایران باستان بوده است.
مراکزی که به نگهداری و تصفیه همراه آب اختصاص داشت همزمان به تبدیل و خنک کردن آن می‌پرداخت. آثاری از خنک‌کننده آب در شوش و شوشتر نیز در کنار توصیف‌های گردشگران و دریانوردانی همچون ناصرخسرو بر جای است. همچنین فانوس‌های دریایی و شرایط جوی دریاها بخش دیگری از دانش آبشناسی ایرانیان است.
