مدیرکل میراث فرهنگی گلستان در گفتگو با ایلنا:
بافت تاریخی خط قرمز ما است/ حریم ۱۵۷ هکتاری بافت تاریخی گرگان کم نمیشود
بافت تاریخی گرگان که با نام تاریخی استرآباد شناخته میشود، سال ۱۳۱۰ بهعنوان نخستین بافت تاریخی کشور در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. این بافت تاریخی با وسعت ۱۵۷ هکتار یکی از گستردهترین و در عین حال بکرترین بافت تاریخی شهری در ایران است که پس از یزد، جایگاه ویژهای در میان بافتهای تاریخی کشور دارد. با این حال در خصوص بازنگری حریم این بافت ارزشمند شمال ایران همچنان ابهاماتی مطرح است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، بافت تاریخی گرگان که با نام تاریخی استرآباد شناخته میشود، سال ۱۳۱۰ بهعنوان نخستین بافت تاریخی کشور در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. این بافت تاریخی با وسعت ۱۵۷ هکتار یکی از گستردهترین و در عین حال بکرترین بافت تاریخی شهری در ایران است که پس از یزد، جایگاه ویژهای در میان بافتهای تاریخی کشور دارد. وجود ۴۵ هکتار هسته مرکزی فعال، مراکز محله، بناهای مذهبی، خانههای تاریخی، بازار، کوچههای منحصربهفرد و از همه مهمتر جریان زنده زندگی به گفته فریدون فعالی مدیرکل میراث فرهنگی استان گلستان باعث شده، بافت تاریخی گرگان نه تنها به عنوان یک میراث معماری که به صورت میراث زنده اجتماعی در بافت های تاریخی کشور همچنان مطرح باشد.
«فریدون فعالی» مدیرکل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان گلستان که زمانی مدیرکل میراثفرهنگی فارس و کرمان را برعهده داشت و حالا سکاندار میراث فرهنگی استان گلستان است، میگوید: هدف، حفظ هویت تاریخی گلستان، تداوم زندگی اجتماعی و ایجاد بستر مناسب برای مشارکت مردم و سرمایهگذاران برای احیای بافت تاریخی گرگان است؛ بافتی که نمونهای کمنظیر در میان بافتهای تاریخی کشور است.
مشروح گفتگوی فریدون فعالی با ایلنا را در ادامه میخوانید:
آقای فعالی بافت تاریخی گرگان چه ویژگیهایی دارد و چرا آن را یک بافت منحصربهفرد میدانید؟
بافت تاریخی استرآباد یا بافت تاریخی گرگان در سال ۱۳۱۰ بهعنوان نخستین بافت تاریخی کشور در فهرست آثار ملی ثبت شد. ما در حوزه ثبت، اولین بافت تاریخی کشور هستیم اما بعد از یزد، دومین بافت تاریخی ارزشمند کشور در شهر گرگان قرار دارد که ۱۵۷ هکتار وسعت دارد. این بافت بسیار ارزشمند است و ۴۵ هکتار آن را هسته مرکزی بافت تشکیل میدهد.
این هسته مرکزی هفت مرکز محله دارد که در قالب این مراکز محله، رویدادهای مهمی را در طول سال شاهد هستیم و برنامههای مختلف فرهنگی و هنری اجرا میشود و بسیاری از تکایا نیز در این مراکز محلی قرار دارند.
تمام اجزایی که لازم است یک بافت تاریخی داشته باشد، به نظر من در این مجموعه وجود دارد؛ از بازار نعلبندان گرفته تا مسجد جامع گرگان، حمام قاضی و بعد از آن به خانههای بسیار ارزشمند تاریخی میرسیم؛ از جمله خانه باقریها، خانه تقویها، خانه شیرنگیها و تعداد زیادی خانه ارزشمند تاریخی. پس از آن به امامزاده نور میرسیم و وقتی از امامزاده نور عبور میکنیم، مراکز محله قرار گرفتهاند.
بسیاری از این کوچهپسکوچهها به واسطه اعتمادی که مردم به این بافت بسیار ارزشمند داشتند، هنوز محل زندگی است و زندگی در آن جریان دارد. ما میتوانیم از این مجموعه بهعنوان یک محور فرهنگ و هنر یاد کنیم. بعد از آن به مصلی میرسیم، همچنین به زورخانهای که در این مجموعه بسیار زیبا قرار گرفته و نهایتا به باغمزار لطفی میرسیم. یعنی تمام اجزای یک بافت تاریخی وجود دارد و از همه مهمتر در این بافت زندگی جریان دارد.
یکی از ارکان ارزشمند بافت تاریخی گرگان، مردم هستند که هویت این بافت را به نظر من حفظ کردهاند و من به جرأت میتوانم بگویم مشابه آن را هیچ جای کشور ندیدهام.
ساختار و معماری بافت تاریخی گرگان مربوط به چه دورهای است؟
ساختار و هویت معماری این بافت برگرفته از معماری قاجار در شمال کشور است. ما ساختمانهای بسیار زیبایی داریم که هم سقف، هم شیروانی و هم در و پنجرههای آنها از چوب است و این ساختار و ماهیت معماری بسیار ارزشمند است. این معماری برگرفته از معماری قاجار در شمال کشور است و کاملاً برونگراست. مشابه این بافت تاریخی در استانهای شرقی کشور مشاهده نمیشود و به همین دلیل بینظیر است و این قابلیت را دارد که بهعنوان یک اثر ثبتشده در فهرست میراث جهانی به آن پرداخته شود.
مهمترین شاخصههای بافت تاریخی گرگان و روند مرمت و احیای این بافت در دوره جدید چگونه است؟
بافت تاریخی گرگان یکی از مراکزی است که سرمایهگذاران با توجه به اقداماتی که در آن شکل گرفته، تمایل به سرمایهگذاری در آن دارند و ارزش افزوده پیدا کرده است. این ارزش افزودهای که برای بافت تاریخی گرگان بهوجود آمده، بسیار مهم است. در کوچهپسکوچههایی که به آنها کوچههای آشتیکنان گفته میشود یا خانههایی که در انتهای کوچهها قرار دارند، ساختار امنیتی خاصی در گذشته برای مردم و بناها ایجاد کرده بود؛ یعنی کسی نمیتوانست با اسب بهواسطه محدودیتی که برای دور زدن دارد، هجمهای به این خانههای تاریخی وارد کند و وارد این بناها شود. این ساختار هنوز در بافت تاریخی باقی مانده و حتی مرمت و احیا شده است. یعنی شما طولانیترین کوچه بنبست شمال کشور را در بافت تاریخی گرگان میتوانید ببینید؛ به واسطه شرایط امنیتی که در این بافت وجود داشته است.
نمونه این بافت با توجه به ویژگیهایی که دارد، مراکز محلهای که در آن شکل گرفته و بناهای دیگری که در کنار آن قرار دارند، از جمله کاخموزه گرگان، کاخ آقامحمدخانی و تپه قلعه خندان، مجموعهای کمنظیر را شکل داده است.
با توجه به کاربری مناسبی که به بناها داده شده، الان کاخموزه گرگان یکی از کاخها و موزههای بسیار ارزشمند قابل بازدید است. در مورد کاخ آقامحمدخان نیز برنامهریزی شده تا با مشارکت سپاه که این بنا اکنون در اختیار آنها است، بهعنوان یک مرکز آموزشی درمانی کاربری پیدا کند که اتفاقی بی نظیر در شمال کشور است.
با وجود ارزش بالای بافت تاریخی گرگان برخی مراکز مذهبی اقدام به ساختوسازهای ناهمگون در هسته مرکزی این بافت کردهاند. برای این موضوع چه اقداماتی انجام دادهاید؟
جلوی این اقدامات گرفته و ساخت و سازهای ناهمگون متوقف شده است. الان به شدت درباره ساخت و سازهای ناهمگون با بافت تاریخی سختگیری می شود. چون بافت تاریخی گرگان خط قرمز ما است. مردم هم پای کار این موضوع هستند و به یاری ما آمدهاند. بستههای حمایتی نیز برای بافت تاریخی گرگان در نظر گرفته ایم و هر فردی با هر سرمایهای که بخواهد در این بافت سرمایهگذاری و بناها را احیا کند، شهرداری گرگان کاملاً مشارکت میکند و پروانه رایگان برای آنها صادر میشود. ارائه تسهیلات نیز در اولویت اداره میراث فرهنگی استان گلستان است.
در سایر پروژهها در سطح کشور باید آن پروژه حداقل ۷۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته باشد تا بتواند تسهیلات دریافت کند، اما در بافت تاریخی گرگان با ۳۰ درصد پیشرفت فیزیکی هم تسهیلات داده میشود. ضمن آن که اگر یک سرمایهگذار در محور ناهارخوران داشته باشیم که محور طبیعتگردی و گردشگری استان است و همزمان یک سرمایهگذار هم در بافت تاریخی گرگان داشته باشیم و منابع محدود باشد، منابع را به سرمایهگذار بافت تاریخی ارجاع میدهیم.
بستههای تشویقی برای حمایت از سرمایهگذار هم وجود دارد و این شرایط ارزش افزودهای که برای بناها ایجاد میشود را افزایش میدهد. در حال حاضر ساکنان بافت تاریخی هم نسبت به اتفاقاتی که در بافت تاریخی گرگان افتاده راضی هستند هرچند محدودیتهایی هم برای آنها ایجاد شده است.
این محدودیتها بیشتر در چه زمینهای است؟
تردد و ورود خودرو به بافت تاریخی گرگان بسیار سخت شده است که البته شهرداری باید تمهیداتی در این زمینه بیاندیشد و پارکینگهایی اطراف بافت تاریخی تعبیه کند تا خودرو وارد بافت نشود. اما کسی که خانهاش در بافت است باید خدمات متناسب دریافت کند؛ در غیر این صورت مشارکت و همکاری صورت نمیگیرد. وقتی اجازه ورود خودرو به بافت تاریخی گرگان داده نمیشود باید امکان استفاده از خودروهای برقی برای ساکنین بافت تاریخی فراهم شود. چون نمیشود اجازه ورود خودرو به بافت نداد و نیاز مردم را تأمین نکرد و انتظار همراهی مردم را هم داشت.
میراث فرهنگی یک سازمان فرابخشی است؛ من میتوانم به این بافت هویت بدهم، آن را حفظ کنم، به مرمت و سرمایهگذاری کمک کنم، اما سایر دستگاهها نیز باید کنار ما قرار بگیرند. در حوزه زیرساختها هم دستگاههای خدماترسان باید در قالب طرحهای تأسیساتی عمل کنند؛ یعنی تأسیسات در کانالهای تعبیه شده اجرا شود تا کابلهای برق رها نباشند و لولههای آتشنشانی هم در همین کانالها قرار بگیرند. چون اگر اتفاقی بیفتد در کوچههای تنگ بافت تاریخی گرگان نمیتوان خدمات آتشنشانی ارایه داد.
با شهردار گرگان هم صحبت شده و هماهنگیها انجام شده است. مدیریت شهری گرگان هم پای کار است و این اقدامات در حال انجام است. بنابراین اگر امروز زیبایی و بالندگی در بافت تاریخی گرگان مشاهده می شود، حاصل زحمات همه دستاندرکاران از جمله میراثفرهنگی، شهرداری، مدیریت استان و از همه مهمتر مردم و ساکنان بافت تاریخی گرگان است.
درباره حریم ۱۵۷ هکتاری بافت تاریخی گرگان و بحث بازنگری در آن چه نظری دارید؟
بافت تاریخی گرگان ۴۵ هکتار هسته مرکزی دارد و گاهی موضوع بازنگری یا کمکردن حرایم مطرح میشود. در حالی که حریم ۱۵۷ هکتاری بافت تاریخی گرگان خط قرمز ماست و حریم این بافت تاریخی را کم یا زیاد نمیکنیم. اما میتوانیم با تعدیل ضوابط و حفظ حقوق شهروندی و اصول میراثفرهنگی تمهیداتی اندیشید که بافت تاریخی گرگان حفظ و به آن آسیب وارد نشود. در یک مقطع، طرح جامع گفته است که مثلا در این محدوده میتوان ارتفاع داد. بعد مشاور دیگری ارتفاع دیگری پیشنهاد میکند. مثلا الان بنایی داریم که اگر طبق ضابطه طرح تفصیلی مجوز ساخت به آن داده شود، وسط دو ساختمان ۸ طبقه، یک ساختمان ۴ طبقه قرار میگیرد. در این موارد، در قالب کمیته فنی نظرات مشورتی گرفته میشود تا شرایط بدون دخالت و بدون سوءاستفاده فراهم شود و مردم در بافت تاریخی احساس امنیت کنند.
در صورت تخریب بناهای ثبت ملی شده در بافت تاریخی گرگان چه اقدامی انجام خواهد شد؟
ببینید اگر بنای واجد ارزش و ثبت شده باشد، باید عیناً احیا شود و حق دخالت در آن وجود ندارند. در مورد بناهای نیازمند مرمت نیز ابتدا طرح مرمتی بنا تهیه و در شورای فنی تأیید میشود و بنا برای مرمت آماده میشود. باید تاکید کرد تا مردم بدانند اگر بنای ثبت ملی شده حتی اگر در حوادث طبیعی مانند زلزله یا سیل تخریب شود، این بنا باید دوباره باززندهسازی شود و از فهرست آثار ملی خارج نمیشود که زلزله بم نمونه بارز این موضوع است. ضمن آن که بافت تاریخی گرگان نخستین بافت ثبت ملی شده کشور است و ما در حال دنبال کردن پرونده ثبت جهانی آن هستیم و پیگیریها برای تدوین و ارسال این پرونده در حال انجام است.
آیا اعتراضی از سوی مردم نسبت به شرایط ایجاد شده در بافت تاریخی گرگان و سختگیریهای قانونی در مورد این بافت ارزشمند وجود داشته است؟
اعتراض به آن شکل نداشتهایم. اما مردم هم حق دارند. براساس قوانین میراث فرهنگی برای مردم محدودیت ایجاد شده است و خواستههای مردم نیز متفاوت است. اما وقتی میبینند ارزش افزوده برای ملک آن ها ایجاد شده است خوشحال هستند. با این حال وقتی تعداد هتلها و بوتیک هتلها و رستورانها در بافت تاریخی گرگان زیاد شود طبیعی است که ممکن است ساکنان بافت تاریخی گرگان احساس ناامنی کنند و درخواست آرامش در بافت تاریخی را داشته باشند. به همین دلیل کسانی که وارد این محدوده میشوند باید به خواستههای ساکنان احترام بگذارند. چون اگر احترام متقابل شکل نگیرد آن وقت کار در بافت تاریخی گرگان سخت میشود. اگر آرامش کسانی که سالها در بافت تاریخی این شهر زندگی کردهاند حفظ نشود دستاوردهای قابل ملاحظه ای برای این بافت تاریخی نخواهیم داشت. بنابراین ارتباط و احترام و همکاری با مردم باید متناسب با نیازها شکل بگیرد.
گفتگو: مریم جلیلوندفرد
