منابع تأمین آب در کویر لوت چگونه بوده است؟
دولت دانش بومی منابع مدیریت آب را دنبال کند/ چگونه قنات‌ها در گذشته کویر تشنه دشت لوت را سیراب نگاه می‌داشتند
زنگ خطر خشکسالی‌های مداوم و بحران آب سالهاست به صدا درآمده است و دسترسی به آب یکی از عوامل مهم در عرصه‌های مختلف زندگی در مقیاس‌های محلی، ملی و فراملی است. کارشناسان و پژوهشگران متخصص حوزه قنات اما می‌گویند، در بحران آب که هم‌اکنون گریبان دولت و مردم را گرفته است بررسی نظام مدیریت بومی منابع آب با رویکرد محلی که حاصل تجربه چندین هزار ساله ایرانی‌ها از گذشته‌های دور است باید هر چه بیشتر مورد توجه قرار بگیرد. آنها معتقدند، قنات‌ها و استفاده از دانش مهندسی آب این امکان را فراهم کرد که کویر تشنه دشت لوت در طول تاریخ سیراب باقی بماند و زندگی مردم در خشک‌ترین و گرم‌ترین نقطه زمین جریان داشته باشد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، در کشور ما از دیرباز جهت استفاه از منابع آب و خاک ضوابط و معیارهای ویژه‌ای وجود داشته است که در هر منطقه متناسب با شرایط اقلیمی، اجتماعی، فرهنگی و سنت‌های رایج کشاورزی، مدیریت بهره‌برداری بومی از منابع آب و نظام بهره‌برداری خاص آن حاکم بوده است. بدین‌جهت کویر لوت به عنوان محدوده‌ای که خصوصیات خاص خود را دارد، مورد شناخت و جستجوی پژوهشگران واقع شده است. ضرورت سازگاری، نحوه معیشت و حیات با شرایط خشکی موجب شده که در ایران زمین از گذشته‌های دور تاکنون مجموعه‌ای از آگاهی‌ها، شناخت و دانش بومی در میان ساکنان این سرزمین ایجاد گردد که بخش عمده‌ای از آن دانش بومی مدیریت منابع آب است.
«محمدبرشان» متخصص قنات و پژوهشگر حوزه آب در ایران به منابع تامین آب در کویر لوت از گذشته‌های دور اشاره می‌کند و می‌گوید: کویر لوت با ۸۰ هزار کیلومتر مربع در جنوب شرق ایران واقع شده و نخستین اثر طبیعی ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به شماره ۵۰۵ در تیرماه۱۳۹۶ به ثبت رسیده است. کویر لوت درحالی بین استان‌های خراسان جنوبی، کرمان و سیستان و بلوچستان مشترک است که سابقه تمدنی بیش از ۵ هزار سال در حاشیه لوت و کشف حدود ۳ هزار اثر تاریخی از این منطقه در نوع خود بی‌نظیر است. که از جمله این اکتشافات می‌توان به درفش ۵ هزارساله شهداد اشاره کرد که قدیمی‌ترین درفش جهان بحساب می‌آید.
او به ایلنا می‌گوید: فرهنگ کنار آمدن با شرایط کویری در حقیقت فرهنگی کهنسال است که منابع آبی کویر را می‌توان در سه مقوله رودخانه، آب دالان و قنات مورد بررسی قرار داد.
به گفته برشان، رودخانه درختنگان از کوهپایه سرچشمه می‌گیرد و از حاشیه شهداد می‌گذرد و به دشت لوت سرازیر می‌شود. رودخانه شور که از جنوب خراسان جنوبی و سمنان می‌آید این رود حدود ۲۰۰ کیلومتر با حرارت بالای ۵۰ درجه دل کویر را می‌نوردد و سرانجام به گود نمک‌سر، که داخل کلوتهای شهداد و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۸۷ متر است، می‌ریزد.
این متخصص حوزه آب و قنات ادامه می‌دهد: دریاچه گود نمک یا نمک‌سار و یا نمک زار که از قدیم در گودی کویر شهداد شکل می‌گرفته و هر ۴۰ یا ۵۰ سال یک بار آبگیری می‌شود آن هم در شرایطی که بارش‌های بسیار سنگین در حاشیه لوت اتفاق بیفتد مثلاً بر اثر بارش‌های سال ۱۳۹۹ این دریاچه پرآب و به مکانی گردشگری تبدیل شد. آب دالان به منظور انتقال آب رودخانه به داخل شهرها و مزارع از سازه آب دالان (سفته) استفاده می‌کرده‌اند و آن قناتی است که به جای آبگیری از سفره‌های زیرزمینی مادرچاه آن در بستر رودخانه بود و آب رودخانه به طریق قنات و با حفر چاه‌های متعدد به آبادی یا مزارع می‌رسید که نمود عینی باقیمانده آن در شهداد آب دالان آراتا و آناهیتا می‌باشند که آب‌دالان آراتا از رودخانه دهانه غار و آناهیتا از رودخانه درختنگان تغذیه می‌شده‌اند.
او در بخش دیگری از سخنان خود به قنات یا کاریز که از پیچیده‌ترین و شگفت‌انگیزترین ابدعات تاریخ بشری است اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: سازه‌های آبی پیشینیان نشانگر ژرف‌نگری آنها و احاطه بر دانش مهندسی آب است در این میان بسیاری از شهرهای کویری ایران موجودیت و مدنیت خود را در طول تاریخ دراز و دیرینه خویش مدیون سازه‌ای به ظاهر ساده اما بسیار ارزشمند و کاملا بومی است به گفته‌ی استاد باستانی پاریزی حفر قنات یک حماسه است حماسه‌ای بزرگ برای جایگزین کردن مرگ با زندگی و ممات با حیات.
برشان می‌گوید: در کویر لوت در محدوده استان کرمان شهداد بزرگترین نماد قناتهاست در منطقه شهداد بیش از ۵۳ رشته قنات وجود دارد که بسیاری از آنها خشک شده‌اند. وسعت حوزه آبریز لوت حدود ۱۰ درصد خاک ایران است و شهداد تنها منطقه آباد در حاشیه لوت است که هم چسبیده به بیابان و هم در مرکز لوت است. افسانه پیدایش قنات در شهداد همواره با شخصیت اصلی آن یعنی طاهر آب‌شناس همراه است. درمنطقه شهداد می‌توان از قنات یادگار، دهنو، اسلام آباد، شجاع آباد جنوبی، شجاع آباد شمالی، استحکام، کهن مادین، آب نو، کریم‌آباد، همت‌آباد، زیارتگاه، شفیع‌آباد، ابراهیم آباد و هوشنگ آباد نام برد.
قنات مادین یا کهن مادین قدیمی‌ترین قنات ایران است. ابراهیم اصطخری در کتاب مسالک الممالک بیش از هزار سال قبل اسم این قنات را آورده است.
به گفته او، قنات شفیع آباد از وسط قلعه شفیع آباد می‌گذرد و بسیاری از قنات‌ها قلعه‌های منطقه را نیز مشروب می‌کرده‌اند. درمنطقه شهداد مدار گردش آب ۱۳ روز و ارتکاب ۶ روز و نظام آبیاری براساس دمن است در شهداد آب توسط مقسم‌های چهارگانه خانقاه، قلعه، تیزویی و مبارکه تقسیم می‌شود اما قسمت لنگرو جداگانه است. مقسم خانقاه ۶۶ برق، قلعه ۶ برق و تیزویی و مبارکه ۴۰ برق آب به مزارع می‌رسانند برق واحد کوچکتر از دمن است که به زمین‌های خرده مالکان تعلق دارد. با این حال در منطقه خراسان جنوبی و حاشیه کویر نیز قناتهای زیادی وجود داشته که بسیاری از آنها خشکیده‌اند.
آنطور که برشان می‌افزاید: در تمام منطقه دشت لوت این باور عمومی وجود دارد که حفاران قنات فرشتگان خدا بر روی زمین هستند تا سرسبزی را به زمین‌های خشک بیاورند. قنات مظهر فرشته‌هاست در گذشته بیش از ۶ هزار قنات کویر تشنه شمال دشت لوت در خراسان جنوبی را سیراب می‌کرده‌اند.
ده سلم آخرین روستای حوزه استحفاظی نهبندان است. در این روستا ویژگی‌های بارز مناطق کویری متبلور شده و خانه‌های گنبدی و گلی نخلستان‌ها جلوه‌های زیبای این روستا هستند و هنوز دیوارهای قلعه‌های قدیمی وجود دارد که هر قلعه نام و قنات مخصوص به خود را داشته است. قنات این روستا پرآب‌تر از جاهای دیگر است و علاوه بر خرما، گندم، جو، پنبه نیز کاشته می‌شود در گذشته روستای ده سلم ۷ قنات فعال داشته که اکنون تنها ۲ قنات وجود دارد که یکی دارای آب شیرین و دیگری دارای آب شور است. روستای رزگ در ۵۰ کیلومتری شمال شرقی ده سلم قرار دارد که دارای قنات و چشمه است که استخرها و حمام‌های روباز را هم مشروب می‌کند.
