ایلنا از فارس گزارش می دهد؛
بدون شاخص‌های دقیق، محرومیت‌زدایی در شیراز معنایی ندارد
مبهم بودن مفهوم «محرومیت‌زدایی» نشان‌دهنده جنبه تبلیغاتی آن است
در سال‌های اخیر، واژه‌ی «محرومیت‌زدایی» به یکی از کلیدواژه‌های پرکاربرد در ادبیات مدیریت شهری شیراز بدل شده است؛ واژه‌ای پرزرق‌وبرق که بیشتر از آنکه بازتاب‌دهنده‌ی یک سیاست منسجم باشد، در بسیاری موارد جنبه‌ی شعاری و تبلیغاتی پیدا کرده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، مشکل اصلی اینجاست که این مفهوم هیچ تعریف دقیق و شاخص قابل اندازه‌گیری ندارد. وقتی معلوم نباشد محرومیت دقیقاً به چه معناست و بر چه اساسی باید ارزیابی شود، طبیعتاً هر اقدامی مانند ابتدایی‌ترین وظایف شهرداری آسفالت‌ریزی یا جمع‌آوری زباله می‌تواند برچسب «محرومیت‌زدایی» بخورد. همین مسئله باعث می‌شود شهروندان عملاً امکان سنجش واقعی عملکرد مسئولان را از دست بدهند.
از سوی دیگر، واقعیت میدانی در بسیاری از محلات کم‌برخوردار، تصویر متفاوتی را نشان می‌دهد؛ جایی که مشکلات زیرساختی همچون نبود روشنایی کافی، معضل فاضلاب و محدودیت دسترسی به حمل‌ونقل عمومی همچنان زندگی روزمره مردم را تحت‌تأثیر قرار داده است.
با این حال، شهردار شیراز معتقد است «با در نظر گرفتن شاخص‌های محرومیت‌زدایی می‌توان گفت که محرومیت در شهر به صفر نزدیک شده و با حجم گسترده پروژه‌های اجراشده، امسال در برخی مناطق باید جشن محرومیت‌زدایی برگزار کنیم.»
اما به‌نظر می‌رسد برگزاری جشن‌ها و مانور رسانه‌ای با عنوان «رفع محرومیت»، بیش از آنکه پاسخی واقعی به مشکلات مردم باشد، بیشتر شبیه به پاک کردن صورت‌مسئله است.
اگر قرار باشد محرومیت‌زدایی معنای واقعی پیدا کند، باید بر اساس شاخص‌های روشن تعریف شود. تنها در این صورت است که می‌توان پی برد چه مقدار از محرومیت کم شده و چه میزان باقی مانده است. در غیر این صورت، محرومیت‌زدایی صرفاً به ابزاری برای کسب اعتبارو تبلیغاتی مدیران شهری تبدیل خواهد شد.
مبهم بودن مفهوم محرومیت‌زدایی نشان‌دهنده جنبه تبلیغاتی آن است
یک جامعه‌شناس با اشاره به ابهام در تعریف محرومیت‌زدایی گفت: مفهوم محرومیت‌زدایی بسیار کش‌دار، مبهم و پیچیده است؛ به‌گونه‌ای که هیچ مقیاس، میزان یا حد مشخصی برای اینکه گفته شود محرومیت از بین رفته یا کاهش یافته، ارائه نشده است.
احسان حمیدی‌زاده در گفت و گو با ایلنا افزود: وقتی خود مفهوم محرومیت انتزاعی و نسبی است، اساساً نمی‌توان ادعا کرد که محرومیت به طور کامل از میان رفته یا فرآیند محرومیت‌زدایی محقق شده است؛ بر همین اساس، حتی برگزاری جشن‌هایی با عنوان محرومیت‌زدایی نیز بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد.
حمیدی‌زاده ادامه داد: مانور دادن روی این مفهوم و اجرای برنامه‌هایی با محوریت آن، بدون وجود شاخص‌های دقیق، بیانگر این واقعیت است که چنین برنامه‌هایی در عمل کارکردی تبلیغاتی دارند. به‌ویژه در شرایطی که در سطح شهر، مصادیق محرومیت به‌روشنی قابل مشاهده است و نمی‌توان آن را انکار کرد.
وی با اشاره به موضوع رسیدگی به نیازهای محلات گفت: در گذشته بحث‌هایی درباره تشکیل دفاتر تسهیل‌گری در برخی محلات وجود داشت؛ این دفاتر با هدف شناسایی آسیب‌های اجتماعی، ارائه خدمات مددکاری و مشاوره، و همچنین نیازسنجی ساکنان محلات راه‌اندازی شدند. اگر این دفاتر همچنان فعال باشند، می‌توان آن را اقدامی درست و به‌جا دانست؛ هرچند اطلاعی از نحوه عملکرد آنها و میزان موفقیتشان در دست نیست.
این جامعه شناس تصریح کرد: باید توجه داشت که وظیفه اصلی شهرداری انجام کارهای زیرساختی و خدماتی در شهر است؛ از جمله نظافت شهری، ارائه خدمات عمومی و رفع معضلاتی همچون ترافیک. بنابراین اگر محرومیت‌زدایی به معنای ارائه این خدمات شهری تعریف شود، می‌توان گفت شهرداری شیراز در برخی حوزه‌ها اقدامات قابل توجهی انجام داده است.
وی در عین حال تأکید کرد: شهرداری‌ها اساساً وظیفه‌ای در حوزه آسیب‌های اجتماعی ندارند، اما به دلیل برخورداری از درآمد قابل توجه، وارد این حوزه‌ها می‌شوند؛ ورود غیرتخصصی شهرداری به چنین عرصه‌هایی معمولاً نتیجه مطلوبی به همراه ندارد و به هدررفت منابع منجر می‌شود. از این رو، اگر محرومیت‌زدایی به معنای ارائه خدمات شهری به مناطق حاشیه‌نشین باشد، می‌توان گفت شهرداری در برخی زمینه‌ها موفق بوده است؛ هرچند این اقدامات در نهایت برای خود شهرداری نیز درآمدزایی به همراه داشته است.
ناکارآمدی نظام بروکراتیک، عامل اصلی نیمه‌تمام ماندن پروژه‌های شهری
حمیدی‌زاده با اشاره به سرنوشت پروژه‌های محرومیت‌زدایی گفت: در شرایط بحرانی و پیچیده ساختار جامعه کشور، تقریباً هیچ تضمینی برای به سرانجام رسیدن پروژه‌ها وجود ندارد؛ این مسئله در خصوص پروژه‌های محرومیت‌زدایی به شکل جدی‌تری قابل مشاهده است.
این جامعه شناس تصریح کرد: ناکارآمدی سیستم اداری و بروکراتیک، ساختار سازمانی معیوب، مدیریت ضعیف، کمبود بودجه و رویکردهای مدیریتی نادرست از مهم‌ترین عواملی هستند که باعث می‌شوند پروژه‌ها نیمه‌تمام بمانند. در این رویکرد، مدیران معمولاً بخشی از پروژه را آغاز می‌کنند و بدون تکمیل آن، پایان کار را به مدیر بعدی واگذار می‌کنند تا او ناگزیر به ادامه یا تکمیل آن باشد.
حمیدی‌زاده تأکید کرد: بسیاری از پروژه‌های نیمه‌تمام شهری از همین جنس هستند؛ یعنی از مدیران دوره‌های گذشته به مدیران بعدی به ارث رسیده‌اند. در مواردی، مدیران جدید با ادامه پروژه‌ها موافق نبوده‌اند و آنها را در حالت تعلیق یا نیمه‌کاره رها کرده‌اند. این روند به‌نوعی به یک الگوی رایج در مدیریت پروژه‌های شهری و ملی در کشور تبدیل شده است.
نفوذ مناطق بالانشین عامل اصلی دریافت خدمات بیشتر شهری
وی با اشاره به تفاوت محسوس میان مناطق برخوردار و کم‌برخوردار شهری گفت: این تفاوت‌ها به‌وضوح قابل مشاهده است و شهرداری‌ها معمولاً برای آن استدلالی دارند. در مناطق بالای شهر یا برخوردارتر، مردم عوارض و مالیات بیشتری پرداخت می‌کنند و در صورت ساخت‌وساز نیز مبالغ بیشتری به شهرداری می‌پردازند؛ در نتیجه شهرداری خدمات بیشتری به این مناطق ارائه می‌دهد.
این جامعه شناس یادآور شد: از منظر جامعه‌شناختی، مسئله تنها به پرداخت عوارض و مالیات محدود نمی‌شود. در مناطق بالانشین معمولاً افراد پرنفوذ زندگی می‌کنند که علاوه بر ثروت، از جایگاه اجتماعی و نفوذ خود نیز برای دریافت خدمات شهری بیشتر استفاده می‌کنند. همین ترکیب ثروت و نفوذ موجب می‌شود شهرداری‌ها در عمل توجه ویژه‌تری به این مناطق داشته باشند.
حمیدی‌زاده تصریح کرد: این پدیده نه فقط در شیراز بلکه در اغلب شهرهای بزرگ جهان قابل مشاهده است. در محلات ثروتمند، شهرداری‌ها هم از محل دریافت مالیات و عوارض درآمد بیشتری دارند و هم تحت تأثیر فشار و مطالبه‌گری ساکنان پرنفوذ قرار می‌گیرند و به همین دلیل خدمات بیشتری به آن مناطق اختصاص می‌دهند.
محرومیت در شیراز بر اساس کدام شاخص‌ها به صفر رسیده است؟
رئیس اسبق شورای شهر شیراز نیز با تأکید بر لزوم بازتعریف مفهوم شهر، گفت: ابتدا باید مشخص شود که از شهر چه تعریفی داریم؛ زمانی که تعریف ما از شهر روشن شود، می‌توان درباره مدیریت شهری به‌صورت دقیق‌تری سخن گفت.
سیدعبدالرزاق موسوی در گفت و گو با ایلنا افزود: شهر تنها یک کالبد فیزیکی نیست، بلکه دارای روح است و در برنامه‌ریزی شهری باید این روح را درک کرد. به همین دلیل لازم است که مدیریت شهری با نگاهی سیستمی و جامعه‌نگر شکل گیرد و در این مسیر از متخصصان حوزه‌های مختلف همچون علوم اجتماعی، اقتصاد شهری، حقوقی، معماری، شهرسازی، فرهنگی و گردشگری بهره گرفته شود. شهری مانند شیراز به دلیل ویژگی‌های خاص جغرافیایی نیازمند چنین نگاهی جامع است.
موسوی ادامه داد: آنچه تاکنون در شورای ششم مشاهده شده است، نبود یک برنامه مدون برای شهر است. در این برنامه باید مشخص شود که محرومیت چیست و بر اساس چه شاخص‌هایی سنجیده می‌شود؛ به‌عنوان نمونه، شهردار شیراز اخیراً اعلام کرده که محرومیت به صفر رسیده است، اما باید پرسید این نتیجه بر اساس کدام شاخص‌ها به دست آمده است.
وی همچنین با طرح پرسشی افزود: آیا مدارس محروم در پروژه‌های محرومیت‌زدایی لحاظ می‌شوند یا خیر؟ شهرداری و شورای شهر چه مسئولیتی در قبال مدارس محروم و دانش‌آموزانی دارند که خانواده‌هایشان از نظر اقتصادی توانمند نیستند؟
انتقاد از رویکرد تبلیغاتی در محرومیت‌زدایی شهری
رئیس اسبق شورای شهر شیراز با اشاره به ضرورت تعریف شاخص‌های مشخص برای محرومیت‌زدایی در شهر گفت: محرومیت اساساً با شاخص‌هایی چون سرانه فضای سبز، فضای آموزشی باکیفیت، متراژ پارک‌ها، پیاده‌روها، تراکم ترافیک، تراکم ساختمان و میزان فضای مناسب زندگی سنجیده می‌شود.
به اعتقاد وی باید ۱۰ تا ۱۵ شاخص دقیق برای برخورداری شهروندان تدوین و اعلام شود تا مردم بتوانند بر اساس آن ارزیابی درستی از عملکرد مدیریت شهری داشته باشند.
رئیس اسبق شورای شهر شیراز افزود: در شرایطی که بسیاری از خانواده‌ها در مناطق کم‌برخوردار با مشکلات جدی مواجه‌اند، شهرداری اقدام به برگزاری جشن محرومیت‌زدایی کرده است. به نظر می‌رسد این جشن‌ها بیشتر جنبه تبلیغاتی داشته باشد تا بازتاب واقعی شرایط. اگر مدیریت شهری مدعی رفع محرومیت است، باید گزارش مستندی بر اساس شاخص‌های مشخص ارائه کند و نشان دهد که این شاخص‌ها در چه بازه‌ای از کجا به کجا رسیده‌اند.
موسوی ادامه داد: اخیراً بحث اضافه کردن حاشیه شهر به محدوده شهری مطرح شده است. این در حالی است که هیچ کار کارشناسی یا بررسی جامعه‌شناسی و اقتصادی مشخصی برای این اقدام ارائه نشده است. چنین تصمیمی بیشتر به افزایش قیمت زمین و مسکن می‌انجامد و در عمل کمکی به حل مشکلات ساکنان مناطق حاشیه‌ای نخواهد کرد. اگر هدف کمک به مردم است، باید خدمات اساسی به همان مناطق برده شود.
وی همچنین درباره پایداری پروژه‌های محرومیت‌زدایی تأکید کرد: بسیاری از پروژه‌های گذشته به دلیل کمبود منابع یا نبود مدیریت پایدار نیمه‌تمام ماندند. تضمینی وجود ندارد که پروژه‌های فعلی به همان سرنوشت دچار نشوند، به‌ویژه آنکه رویکرد شورای ششم و شهردار بیشتر معطوف به جنبه‌های تبلیغاتی بوده تا رفع واقعی مشکلات.
موسوی خاطرنشان کرد: بر اساس اطلاعات غیررسمی، حجم بالایی از تعهدات مالی در حال ایجاد است که به شوراهای بعدی منتقل خواهد شد و این موضوع می‌تواند چالش‌های بیشتری برای مدیریت شهری آینده به همراه داشته باشد.
موسوی در ادامه درباره تفاوت محسوس میان مناطق برخوردار و محروم شیراز گفت: تبعیض در هر شکل منفی آن محکوم است؛ اما در برخی شرایط، تبعیض مثبت قابل دفاع است. به این معنا که اگر شاخص‌هایی مانند سرانه آموزشی یا سرانه فضای سبز در مناطقی بسیار پایین است، باید برای آن مناطق امتیاز و توجه بیشتری قائل شد تا عقب‌ماندگی جبران شود.
وی خاطرنشان کرد: تدوین شاخص‌های دقیق برخورداری و اجرای سیاست‌های عدالت فضایی، تنها راه کاهش شکاف میان مناطق مختلف شهر است و مدیریت شهری باید این موضوع را در اولویت قرار دهد.
وظایف ذاتی شهرداری در حوزه عمرانی با نام محرومیت‌زدایی
عضو شورای اسلامی شهر شیراز نیز با تأکید بر اهمیت محرومیت‌زدایی در تصمیم‌گیری‌های شهری گفت: این موضوع نباید صرفاً در قالب پروژه دیده شود، بلکه باید به‌عنوان یک اندیشه کلان در همه سطوح سیاست‌گذاری و اجرایی شهرداری و شورا جریان داشته باشد.
افسانه خواست خدایی در گفت و گو با ایلنا تصریح کرد: اگر نگاه محرومیت‌زدایی در ذهن مدیران و سیاست‌گذاران وجود نداشته باشد، عملاً در اولویت‌بندی پروژه‌ها نیز بازتاب پیدا نمی‌کند و مناطق محروم از خدمات لازم بی‌بهره می‌مانند.
خواست خدایی با انتقاد از محدود کردن محرومیت‌زدایی به برخی پروژه‌های عمرانی اظهار کرد: خدماتی همچون آسفالت معابر یا ایجاد کانال‌ها وظیفه ذاتی شهرداری است و به تنهایی نباید به‌عنوان محرومیت‌زدایی معرفی شود.
وی ادامه داد: محرومیت‌زدایی باید اقدامی فراتر از وظایف جاری و عادی شهرداری باشد و بایستی به اجرای مشکلاتی در محلات بپردازد که سال‌ها بر زمین مانده و نیازهای اساسی محلات محروم را تأمین کند.
نائب رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورا تأکید کرد: در تمام حوزه‌ها از جمله فرهنگی، خدماتی و عمرانی باید اصل بر این باشد که هرچه محله‌ای محروم‌تر است، در اولویت بیشتری برای تخصیص منابع و اجرای پروژه‌ها قرار گیرد.
عضو شورای اسلامی شهر شیراز معتقد است محرومیت‌زدایی زمانی معنا پیدا می‌کند که در برنامه‌ریزی‌ها و سندهای شهری، نیازهای مناطق کم‌برخوردار در صدر دستور کار قرار گیرد.
نیازهای مناطق محروم همچنان در اولویت قرار نگرفته است
خواست خدایی افزود: ساکنان محلات محروم مشکلات متعددی از جمله نبود آسفالت، روشنایی، مشکلات حاد فاضلاب، فضای سبز، مدرسه ایمن و درمانگاه محلی را گزارش می‌کنند که باید در دستور کار محرومیت‌زدایی قرار گیرد.
وی با بیان اینکه تصمیمات و مصوبات محرومیت‌زدایی زمانی براساس مصوبات شورا رسمیت دارد که به تصویب رسمی قرارگاه شهرستان که متشکل از مجموعه سپاه، فرمانداری و سایر دستگاه‌های برسد و هر دستگاه متولی نیز سهم خود را ایفا کند اما عملاً این همکاری‌ها توسط برخی دستگاه‌ها به‌طور کامل محقق نشده است.
خواست خدایی خاطرنشان کرد: اعتبارات مصوب قرارگاهی باید نیز از طریق ارائه سهم سایر دستگاه های متولی انجام گیرد ، اما این اتفاق به صورت کامل رخ نداده است.
صرف نام‌گذاری برخی پروژه‌ها به‌عنوان محرومیت‌زدایی کافی نیست
عضو شورای اسلامی شهر شیراز تأکید کرد: صرف نام‌گذاری برخی پروژه‌ها به‌عنوان محرومیت‌زدایی کافی نیست و باید بر اساس نقشه و سند محرومیت‌زدایی مشخص شود که کدام محلات هدف هستند و چقدر پروژه‌ها با اهداف سند مطابقت دارند.
به گفته وی، محرومیت‌زدایی زمانی واقعاً تحقق می‌یابد که پروژه‌ها مطابق با سند و اولویت‌بندی محلات کم‌برخوردار اجرا شوند و ارتقای واقعی این محلات را به همراه داشته باشد.
خواست خدایی با اشاره به شهرک سعدی و بلوار اتحاد گفت: هنوز مشخص نیست اهداف سند محرومیت‌زدایی در این محلات به‌طور کامل محقق شده است؛ شورای شهر با همت مجموعه سپاه و فرمانداری سندی بالادستی تصویب کرده که طی آن محلات محروم با اولویت مشخص شده‌اند، اما سوال این است که این محلات تا چه میزان بر اساس پروژه های محرومین زدایی ارتقا یافته‌اند.
نائب رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورا افزود: در بررسی پروژه‌های محرومیت‌زدایی مشاهده می‌شود که برخی اقدامات در دستور کار شهرداری قرار گرفته، اما بسیاری از آنها جزو وظایف ذاتی شهرداری در حوزه عمرانی بوده ولی صرفا با نام محرومیت‌زدایی انجام شده‌اند.
وی تأکید کرد: خدمات عادی شهرداری باید در تمام محلات ارائه شود و محرومیت‌زدایی زمانی معنا پیدا می‌کند که اقدامات اضافه بر وظایف معمول، با بودجه و اولویت مشخص، به محلات محروم اختصاص یابد.
به گفته عضو شورای شهر شیراز، اگرچه بودجه‌ای جداگانه برای محرومیت‌زدایی در نظر گرفته شده، اما موفقیت در این زمینه نیازمند اولویت‌بندی دقیق و نظارت مستمر بر اجرای پروژه‌ها است.
