سرنوشت «راک» در ایران از کوروش یغمایی تا کاوه آفاق+صوت
«راک» یکی از گونه‌های موسیقی است که در دنیا طرفداران زیادی دارد و بسیار محبوب است؛ با این حال روند مشخص و رو به رشدی را در ایران طی نکرده و خوانندگان و گروه‌های کمی در این عرصه به فعالیت مشغولند که از میان آنها نیز تنها برخی موفق به تولید آثار ماندگار شده‌اند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، در میان همه گونه‌های موسیقی، سبک «راک» بسیار مورد توجه است و به نوعی در دنیا بیشترین طرفدار را دارد. هرچند این گونه پرطرفدار در ایران روند مستمر و مشخصی را طی نکرده؛ اما معدود هنرمندان این عرصه برای ترویج و ارتقای سطح کیفی آن تلاش کرده‌اند و گاه آثار با اهمیتی از خود به‌جا گذاشته‌اند. بی‌شک برای بررسی و تحلیل روند موسیقی «راک» در ایران باید به پیشینه راک آمریکایی نگاهی اجمالی بیندازیم.
تاریخچه «راک»
«راک» که خلاصه‌ای از عبارت «راک اند رول» است، گونه‌ای از موسیقی است که در دهه ۵۰ شکل گرفته و یک دهه بعد شاخه‌های مختلف و متنوعی به آن افزوده شده است. موسیقی «راک» مانند دیگر گونه‌ها برگرفته از سبک‌های دیگری است. می‌توان گفت موسیقی «راک» تحت تاثیر سبک‌هایی چون «بلوز» و «کانتری» بوده و گاه نیز از گونه‌های کلاسیک و «جز» تاثیر گرفته است.
با آنکه «راک» سال‌هاست وجود دارد اما کارشناسان و موسیقی‌دانان، دهه پنجاه را دوران طلایی آن می‌دانند. «راک» مجموعه‌ای از «بلوز راک»، «ولک راک»، «سافت‌راک»، «پانک‌راک»، «هارد راک»، «کانتری راک»، «جز راک فیوژن»،«هوی متال» «گرانچ» و «آلترناتیو راک» است که البته به همین گونه‌ها محدود نمی‌شود.
موسیقی «راک» علاوه بر آنکه سرآغاز تشکیل جریانات اجتماعی بوده، مانند دیگر سبک‌ها از مقوله تلفیق بهره برده و «پاپ راک»، «رپ راک»، «پراگرسیو راک»، «آلترنیتیو راک»، «پست راک»، «ایندی راک»، برخی از گونه‌هایی هستند که از دهه‌های گذشته تاکنون شکل گرفته‌اند.
سازهایی که در موسیقی «راک» مورد استفاده قرار می‌گیرند
موسیقی «راک» بر خلاف برخی دیگر از گونه‌ها، سازهای مشخصی دارد و استفاده از آنها وجه اشتراک تمام گروه‌هایی است که در جای جای دنیا در زمینه این گونه پرطرفدار فعالیت می‌کنند. گیتار الکتریک ساز اصلی موسیقی «راک» است که در انواع زیرشاخه‌های آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. گیتاربیس و درام نیز سازهای مهم دیگری هستند که در موسیقی «راک» کاربرد دارند و جز سازهای اصلی آن محسوب می‌شوند. سازهای کلاویه‌ای و سازهای بادی (اعم از چوبی و برنجی) نیز در موسیقی «راک» استفاده‌های بسیاری دارند و گاه در سبک‌های زیرمجموعه آن مورد استفاده قرار می‌گیرند. البته باید گفت هرچه گذشته تنوع در نوع سازبندی‌ها محدودتر شده و حال سازهای کمتری در تولید آثار مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند.
«راک» را می‌توان یکی از سبک‌های اعتراضی دانست که در مقاطع مختلف توسط هنرمندان کشورهای مختلف برای بیان انتقادها و اعتراض‌ها مورد استفاده قرار گرفته است و حال جنبه گسترده‌تری پیدا کرده است. در حال حاضر فعالان این عرصه برای بیان موضوعات مختلف از ویژگی‌های این سبک استفاده می‌کنند. در میان انبوه گروه‌های راک نیز «پینک‌فلوید» و «لینکین پارک» از بقیه قدیمی‌تر و محبوب‌ترند.
راک در ایران
اواخر دهه چهل خورشیدی بود که نظر برخی از موسیقی‌دانان ایرانی به «راک» جلب شد و هنرمندانی چون کوروش یغمایی، فرهاد مهراد و فریدون فروغی به آن توجه نشان دادند و آثاری را در این سبک و سیاق تولید کردند. زنده‌یاد حبیب محبیان نیز یکی‌دیگر از خوانندگانی بود که به «راک» علاقه نشان داد. موسیقی راک ایرانی متاثر از راک انگلیسی و آمریکایی و برخی از سبک‌های اروپایی تأثیر است. به طور کلی موسیقی «راک» از همان ابتدا روند مشخصی را طی نکرد و تا سال‌ها و روزهای پیش از انقلاب اسلامی خوانندگان و نوازندگان معدودی به آن علاقه نشان دادند. شاید دلیل مهجور ماندن «راک» در ایران عدم شناخت مردم نسبت به آن و محبوبیت موسیقی پاپ و تعدد خوانندگان آن بود که البته موسیقی سنتی را نیز نمی‌توان در این زمینه نادیده گرفت.
دهه هفتاد فصل رکود موسیقی در ایران
سبک «راک» با آنکه در سال‌های پیش از انقلاب توجه تعدادی از موسیقی دوستان و خوانندگان را به خود جلب کرده بود، اما پس از انقلاب اسلامی با وقفه‌ای چند ساله مواجه شد؛ که البته نه فقط سبک «راک» بلکه موسیقی سنتی و موسیقی عامه پسند یا همان پاپ نیز با ممنوعیت مواجه شدند. در آن مقطع پرتنش هنوز قوانین مشخصی برای موسیقی وضع نشده بود و نوع سیاست‌گذاری‌ها به نحوی نبود تا فعالان عرصه موسیقی مانند قبل به فعالیت قبلی خود ادامه دهند. این رویه تا سال‌ها و دهه‌های بعد وجود داشت. می‌توان گفت تا اوائل دهه هفتاد، موسیقی و گونه‌های مختلف آن در انزوای کامل بودند و به جز سرودهای انقلابی و آثاری که توسط مرکز موسیقی سازمان صداوسیما تولید می‌شدند و روی آنتن می‌رفتند، آثار دیگری ساخته نمی‌شد و همین موضوع در روند رو به بهبود موسیقی خللی بزرگ به وجود آورد.
پیشگامان موسیقی «راک» در ایران
کوروش یغمایی، خواننده سال‌های پیش از انقلاب که مانند اغلب همکارانش جلای وطن نکرد و مخاطبان او را به عنوان خواننده «راک» می‌شناختند نیز (با وجود تولید چند آلبوم) به لحاظ کمی و کیفی آثار با اهمیتی تولید نکرد و نتوانست موفقیت‌های قبلی خود را تکرار کند. البته باید گفت طی آن سال‌ها برخی ازخوانندگان به فعالیت در عرصه راک توجه نشان دادند و با تولید آثار جدید به آزمون و خطا پرداختند. اغلب آن خوانندگان نتوانستند توجه موسیقی دوستان را به آثارشان جلب کنند.
کوروش یغمایی که او را پدر «راک» ایران می‌دانند
پس از آن سال‌ها نیز برخی از خوانندگان نسل‌های بعد به صورت جسته و گریخته به تولید آثار زیر زمینی پرداختند که البته آثارشان آنطور که باید مورد توجه طرفداران سبک «راک» قرار نگرفت و پس از مدتی فراموش شدند. البته باید یادآور شد که اغلب آثار تولید شده توسط آن افراد در سبک «راک» و زیر شاخه‌های آن نمی‌گنجیدند و ملغمه‌ای از سبک‌های مختلف بودند.
کوروش یغمایی پس از انقلاب آلبوم‌های «سیب نقره‌ای»، «ماه و پلنگ»، «کابوس»، «تفنگ دسته نقره» را منتشر کرد
«راک» در سال‌های پس از انقلاب
می‌توان گفت تنها خواننده‌ای که در زمینه تولید آثار «راک» به نتیجه رسید و آثار قابل تاملی را عرضه کرد، کاوه یغمایی فرزند کوروش یغمایی بود. او در همان سال‌ها موفق به اخذ مجوز از وزارت ارشاد شد و در برهه‌ای که برگزاری کنسرت امری محال محسوب می‌شد، در سال 1373 با اعضای گروهش روی صحنه رفت و نام خود را به عنوان نخستین برگزارکننده کنسرت «راک» در تاریخ موسیقی ایران ثبت کرد.
کاوه یغمایی در یکی از کنسرتهایش
ادامه رکود در دهه هشتاد
موسیقی «راک» در دهه هشتاد نیز گونه‌ای موفق نبود، اما در مقایسه با دهه‌های شصت و هفتاد و در نظر گرفتن رکود قبلی، وضعیت بهتری داشت. تا آنجا که برخی، این دهه را دوران طلایی موسیقی «راک» پس از انقلاب می‌دانند. در سال‌های ابتدایی دهه هشتاد که فعالیت‌های زیر زمینی مرسوم شده بود و هنوز «رپ» و «هیپ هاپ» به گونه‌ای جوان‌پسند تبدیل نشده بودند، تعدادی از خوانندگان و نوازندگان به تولید آثار متعدد پرداختند، اما از میان آنها عده کمی موفق به اخذ مجوز شدند.
رضا یزدانی خواننده موسیقی «راک» که البته اغلب آثارش در سبک «پاپ/راک» جای می‌گیرد
دهه نود، فصلی جدید برای شکوفایی موسیقی «راک»
در اواخر دهه هشتاد و اوائل دهه نود با ورود ابزار و ادوات نرم افزاری، تحولی در تولید و ارائه آثار موسیقایی به وجود آمد. جوانانی که نمی‌توانستند به راحتی در عرصه موسیقی فعالیت کنند، با وجود کامپیوتر و برنامه‌های مختلف توانستند با هزینه کم در خانه و خارج از استودیو به تولید اثر بپردازند و پس از آن نیز وجود اینترنت و صفحه‌های متعدد مجازی و البته عدم وجود قانون کپی رایت، باعث عرضه بیشتر آثار موسیقایی شد. این رویه جدید بر چگونگی تولید آثار «راک» نیز تاثیر گذاشت و باعث تولید آثار بیشتر شد. با همه اینها موسیقی «راک» همچنان گونه‌ای مهجور است و اغلب آثار تولید شده در این سبک کیفیت پایینی دارند و پس از مدتی کوتاه از سوی مخاطبان موسیقی وطرفداران «راک» به فراموشی سپرده می‌شوند. به طور کلی طی سال‌ها و دهه‌های گذشته، خوانندگان متعددی به فعالیت در عرصه راک پرداخته‌اند اما همانطور که گفته شد تعداد کمی از آنها ماندگار شده‌اند و در یاد و خاطر مخاطبان مانده‌اند.
چرا موسیقی «راک» در ایران به سرانجام نرسید؟
بی‌شک تحلیل و واکاوای وضعیت موسیقی «راک» در ایران مجال و زمان بیشتری می‌طلبد. اما می‌توان با نگاهی کلی دلایل عمده مهجور ماندن این گونه پرطرفدار را ارزیابی کرد. می‌توان گفت یکی از دلایل مهجور ماندن موسیقی «راک» عدم شناخت مسئولان مقاطع مختلف نسبت به این گونه پرطرفدار بوده است. اغلب متولیان در دوره مدیریتشان با تولید آثار «راک» مخالفت کرده‌اند و حتی در صورت موافقت، خوانندگان و نوازندگان این عرصه را آنطور که باید مورد حمایت قرار نداده‌اند زیرا به طور کلی «راک» را گونه‌ای سیاه می‌دانند که ناامیدی و تلخی را در جامعه ترویج می‌دهد.
اساس موسیقی «راک» که در واقع عصیان‌زده‌ترین سبک موسیقی است، با تکیه بر فرهنگ‌ها و خرده فرهنگ‌های آمریکایی و اروپایی و بر مبنای انتقادها و اعتراض‌ها شکل گرفته و هنرمندان خارجی برای تولید و اجرای آثارشان از نمادها و اِلِمان‌های خاصی استفاده می‌کنند. به‌طور کلی موسیقی «راک» یکی از نمادین‌ترین گونه‌های موسیقی است و مملو از نشانه‌های مختلفی است که هرکدام معنای خاصی دارند. این موضوع، حتی نحوه پوشش خوانندگان و نوازندگان «راک» را تحت تاثیر قرار داده و همین موضوع یکی از مواردی است که همواره مخالفت مسئولان را برانگیخته است.
خوانندگان ایرانی «راک» از گذشته تاکنون
طی دهه‌های قبل به جز کوروش و کاوه یغمایی که گونه «راک» را به درستی می‌شناسند و در این زمینه آثار قالب توجهی تولید کرده‌اند، افراد دیگری نیز در این عرصه به فعالیت پرداخته‌اند. بسیاری از آن خوانندگان در طی مسیر تولید آثار «راک»، به دلیل وجود دشواری‌های بسیار فعالیت در این عرصه را کنار گذاشته‌اند یا آنکه موفق به تولید آثار باکیفیت نشده‌اند و خواه ناخواه از سوی مردم و طرفداران «راک» به فراموشی سپرده شده‌اند. حال بیش از نیم قرن است که موسیقی «راک» در ایران وجود دارد، با این حال تعداد خوانندگان جدی آن کمتر از انگشتان دو دست است!
اگر فعالیت‌های جسته و گریخته بسیاری از خوانندگان و نوازندگان حال حاضر و گذشته نه چندان دور را نادیده بگیریم و فعالان جدی «راک» را مدنظر قرار دهیم، تنها به چند اسم برمی‌خوریم. بابک ریاحی‌پور، رضا یزدانی، کاوه آفاق افرادی هستند که به طور جدی موسیقی «راک » را دنبال کرده‌اند. البته آنها نیز صرفا به تولید آثار «راک» نپرداخته‌اند.
به طور کلی اگر به صورت دقیق و تحلیلی آثار فعالان «راک» را ارزیابی کنیم، خواهیم دید که اغلب آن آهنگ‌ها، صرفا «راک» نیستند و بیشتر آثاری تلفیقی به حساب می‌آیند. مثلا بسیاری از آثار تولید شده توسط رضا یزدانی به صورت مطلق «راک» نیستند و در دسته پاپ قرار می‌گیرند یا در نهایت تلفیقی از «راک» و «پاپ» به حساب می‌آیند که اصطلاحا آنها را «راک/پاپ» می‌گویند.
برخی از فعالان عرصه موسیقی، بابک ریاحی‌پور را اولین نوازنده گیتاربیس پس از انقلاب می‌دانند. او در تولید برخی از آلبوم‌ها و آثار کوروش یغمایی با او همکاری کرده و یکی از اعضای اصلی گروه «آویژه» بوده است. ریاحی‌پور در مقطعی همراه با اعضای گروه اوهام (گروهی متشکل از خودش، شهرام شعرباف، بابک و شاهرخ ایزدخواه که در زمینه تولید آثار راک و تلفیق آن با اشعار کلاسیک فارسی) به تولید آثار مختلف پرداخته است. باوجود تمام فعالیت‌های بابک ریاحی‌پور در عرصه «راک» برخی او را یکی از هنرمندان گونه پاپ به حساب می‌آورند.
ریاحی‌پور درباره موسیقی «پاپ» و «راک» در ایران گفته است: «موسیقی پاپ جایگاه وسیعتری در ایران دارد اما نمی‌توانیم دقیقا روی این قضیه قضاوت کنیم، زیرا موسیقی راک در ایران اجازه فعالیت ندارد. موسیقی پاپ مجوز می‌گیرد، اما راک نه.»
کاوه آفاق (ترانه‌سرا، تنظیم کننده و نوازنده گیتار الکتریک) یکی دیگر از اشخاصی است که در زمینه موسیقی «راک» فعالیت‌های جدی داشته است. او از کودکی به نواختن ساز گیتار کلاسیک پرداخته و از ۱۵ سالگی نوازندگی گیتار الکتریک را آغاز کرده است.
کاوه آفاق، تلاش دارد آثارش را صرفا در گونه «راک» بسازد و آثار تولید شده توسط او نیز گواهی بر این ادعاست. کاوه آفاق پیش از آنکه تولید گروه‌ها و «بَندها» در ایران مرسوم شود، اقدام به تشکیل گروه کرد. «پارت» نام نخستین گروهی است که توسط آفاق تشکیل شده و «کاویان» نیز دومین گروه اوست که در سال 1383 شکل گرفته است. آفاق پس از انحلال دو گروه نامبرده « The Ways» را تشکیل داد که عمر این گروه نیز طولانی نبود و در سال 1390 به دلیل بروز مشکلات میان اعضا، منحل شد. کاوه آفاق با اینکه طی سال‌های اخیر نسبت به گذشته کم‌کارتر شده، اما همچنان به تولید آثار «راک» می‌پردازد. مجموعه ترانه‌های او نیز با نام «تهران-۵۷» به عنوان اولین مجموعه ترانه راک فارسی در سال ۱۳۹۶ منتشر شده‌است.
هادی پاکزاد (از اولین خواننده‌های سبک راک و آلترناتیو)، عبدی بهروانفر (آهنگساز، نوازنده، خواننده و ترانه‌سرای اهل مشهد و موسس گروه ماد)، مجید کاظمی (آهنگساز، تنظیم‌کننده، تهیه‌کننده و خواننده ایرانی مقیم آلمان و کوسس گروه بوم) و علی عظیمی (ترانه‌سرا و خواننده مقیم لندن و یکی از اعضای گروه راک رادیو تهران) برخی از ایرانیانی هستند که در زمینه موسیقی «راک» فعالیت می‌کنند.
گروه‌های «راک» ایرانی
در میان گروه‌ها نیز می‌توان به «کامنت» (گروه موسیقی آلترناتیو راک است که در سال ۱۳۸۶ توسط کیان پورتراب و نیما رمضان تشکیل شده است)، «بی‌بند» (که در سال 1390 توسط بهزاد خیاوچی، کسرا ابراهیمی، حامد حمیدزاده تشکیل شده است)، «بومرانی» (گروهی که توسط بهزاد عمرانی و با همکاری حمیدرضا بهزادیان در سال 1387 تشکیل شده است)، «کامنت» (گروه موسیقی آلترناتیو راک ایرانی که در سال ۱۳۸۶ توسط کیان پورتراب و نیما رمضان در تهران شکل گرفت و دو سال بعد آلبوم میرم بالاتر در منتشر کرد)، «رادیو تهران» (گروهی متشکل از علی عظیمی، علی کمالی، حسام گرشاسبی و پیام هاشمی که در سال 1388 تشکیل شد)، «هشت» (گروهی به سرپرستی علی عزیزیان که از سال ۱۳۸۰ فعالیت‌های خود را آغاز کرده و اعضای ثابتی نداشته و طی حضور در جشنواره‌های مختلف موفق به کسب جوایزی شده است)، «باراد» (گروهی متشکل از پویا محمودی، کسری سبکتکین، آرش مقدم و آیدین نائینی که در سال 1382 تشکیل شد و به تولید آثار تلفیقی پرداخت و دو سال پس از انتشار آلبوم باراد منحل شد)، «ارشک» (گروهی که توسط پویان خواجوی و شهرام خسرویانی در سال 1379 تشکیل شد و به تولید آثاری در سبک‌های «پراگرسیو متال»، «پراگرسیو راک»، «جز فیوژن» پرداخته و سه آلبوم بدون کلام به نام‌های «آبراهادابرا»، «شهریار» و «اسطقس الاس» را تولید کرده است)، «سگ‌های زرد» (یکی از گروهای زیرزمینی که در سال 2006 توسط آرش و سروش فرازمند، سیاوش کرم پور، کوری میرزایی تشکیل شد و اعضای آن با فیلم کسی از گربه‌های ایرانی خبر ندارد ساخته بهمن قبادی به شهرت رسیدند. «سگ‌های زرد» با وجود همه موفقیت‌ها پایان تلخی داشته است. آرش و سروش فرازمند در نیویورک زندگی می‌کردند و در سال 1392 به همراه یکی دیگر از اعضای گروه با نام علی اسکندریان، توسط علی‌اکبر رفیعی یکی از اعضای اخراجی گروه با شلیک گلوله به قتل رسیدند که علی‌اکبر رفیعی پس از این واقعه تلخ خودکشی می‌کند، اشاره کرد. گرچه این گروه‌ها و موسیقی‌دانان تنها فعالان عرصه «راک» نیستند اما مهمترین آنها به شمار می‌روند.
«دور باطل» یکی از قطعات آلبوم «ماه و پلنگ» با صدای کوروش یغمایی و شعری از زنده‌یاد حسین منزوی؛
«من همه تو» یکی از قطعات آلبوم «سیب نقره‌ای» با صدای کوروش یغمایی و شعری از زنده‌یاد حسن منزوی؛
«آبادم و خرابم» یکی دیگر از قطعات آلبوم «ماه و پلنگ» با شعری از زنده‌یاد حسین منزوی؛
آهنگ «تفنگ دسته نقره» از آلبومی به همین نام با شعری از نوذر پرنگ و صدای کوروش یغمایی؛
«نسل سوخته» با ترانه‌ای از روزبه بمانی و صدای کاوه یغمایی و یکی از قطعات آلبوم «سکوت سرد» که در سال 1386 منتشر شده است؛
«مترسک» با صدای کاوه یغمایی و شعری از مزدا شاهانی و یکی از قطعات آلبومی به همین نام که در سال 1382 تولید شده است؛
«ضد گلوله» با صدای کاوه آفاق. این اثر مربوط به مسابقه تلویزیونی «ضد گلوله» است که چندی قبل روی آنتن رفت؛
«عطر تو» تیتراژ سریال «سارق روح» ساخته احمد معظمی با صدای کاوه آفاق. ترانه‌سرا و آهنگساز این اثر کاوه آفاق است و آندره خاچیکیان (نوازنده گیتار)، آرمان مهربان و مهرداد حامدی (نوازندگان گیتار باس) از دیگر عوامل آن هستند. رهبر ارکستر این اثر نیز آرمان مهربان بوده و تنظیم آن نیز برعهده خودش بوده است؛
«هزار و یک شب» با صدای رضا یزدانی. ترانه این اثر سروده سروش دادخواه است و آهنگسازی و تنظیم آن به عهده کیوان جهانبخشی بوده است؛
«افسانه» اثری از گروه «بمرانی» متعلق به آلبوم «سیزده چهل». ترانه‌سرا و آهنگساز این اثر و دیگر قطعات تولید شده آلبوم به عهده اعضا گروه «بمرانی» بوده است. روزبه اسفندارمز، روزبه فدوی، کیارش عمرانی، آرش عمرانی، جهانیار قربانی، مانی مزکا، بهزاد عمرانی، سردار سرمست و مهیار طهماسبی اعضای گروه «بمرانی» هستند.
آهنگ «گفتم غم تو دارم» از آلبوم «نهال حیرت» نخستین آلبوم گروه «اوهام» که در سال 1378 تولید شده است. برخی این آلبوم را اولین آلبوم رسمی «راک» تولید شده در ایران می‌دانند. شهرام شعرباف، شاهرخ ایزدخواه و بابک ریاحی‌پور اعضای اولیه و اصلی گروه «اوهام» بوده‌اند؛
«اطراف ما» اثری متعلق به آلبوم «میرم بالاتر» از گروه «کامنت» که در سال 1388 منتشر شده است. کیان پورتراب (خواننده و ترانه سرا)، نیما رمضان (گیتار الکتریک)، بردیا امیری (درامز)، اشکان آبرون (کیبورد) و آرین کشیشی (گیتار بیس) اعضای گروه کامنت هستند؛
