ایلنا گزارش می‌دهد؛
«بورکه‌ها» ناجیان خشکسالی/ ضرورت ایجاد الگوهای روزآمد برای احیاء و بهره‌برداری از برکه‌های تاریخی جنوب ایران
برکه‌های تاریخی ایران که در گویش محلی «گِلبُه»، «گُنبَد برکه» یا «بورکه» هم خوانده می شوند، نوعی سازه معماری و تاریخی هستند که برای ذخیره‌ی آب باران و تامین آب آشامیدنی در مناطق خشک و گرم جنوبی ساخته می‌شدند. این سازه‌های معماری به‌دلیل تغییر شیوه‌های معیشتی و استفاده از سیستم های لوله کشی آب بهداشتی و آب‌های معدنی، کارکرد خود را تاحدودی از دست داده‌اند با این وجود، متخصصان و کارشناسان میراث‌فرهنگی معتقدند، ایجاد الگوهای روزآمد برای احیاء و بهره‌برداری از برکه‌های تاریخی جنوب ایران نه تنها از این سازه‌های ارزشمند را از خطر فراموشی نجات می‌دهد که می‌تواند به بحران کم‌آبی در مناطق جنوبی ایران کمک موثری داشته باشد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، اگر به تاریخ ایران نگاهی بیندازیم، متوجه خواهیم شد که ایران در طول تاریخ همواره با بحران کم‌آبی و خشکسالی مواجه بوده است. پدران ما در گذشته برای مقابله با دیو خشکسالی چنان از مدیریت و مهندسی آب بهره می‌جستند که امروزه تمامی الگوها و عناصر معماری مرتبط با مدیریت آب به عنوان الگویی هوشمندانه و کم نظیر در فهرست میراث‌جهانی به ثبت رسیده‌اند.
استفاده از الگوهای مدیریتی آب اما در هر شهر و منطقه‌ای متناسب با نوع اقلیم و معماری، متفاوت بوده است. فرهنگ برکه‌سازی به‌عنوان یکی از مواریث ملموس و ناملموس ایران یکی از مهمترین الگوهای مدیریت آب در مناطق جنوبی ایران بوده که توانسته در حل بحران کم آبی نقش موثری ایفا کند.
«مصطفی پورعلی» استادیار دانشگاه و مدیر کل پیشین امور پایگاه‌های ملی و جهانی با تاکید بر اینکه فرهنگ برکه‌سازی هم‌اکنون نیز می‌تواند در حل بحران کم‌آبی کشور در مناطق جنوبی نقش مهمی ایفا کند به خبرنگار ایلنا می‌گوید: میراث ملموس و ناملموس دوگانه ای است که زاییده تفکر مدرن است؛ این در حالیست که برای انسان پیش از مدرن چنین دوگانه ای به شکل امروز معنا نداشته است. برای مثال در باور مسلمانان کهن ترین بنای تاریخی کعبه است؛ آیا واقعا میان ارزش های ناملموس و ملموس کعبه می توان جدایی انداخت. در فرهنگ و سنت معماری ایرانی نیز چنین اندیشه کل نگر و وحدت بخش حاکم بوده است، یکی از نمونه های آن برکه ها در منطقه جنوب ایران است؛ سنتی که به نظر می رسد در ولایت فارس یعنی استان فارس، هرمزگان و بوشهر و جزایر خلیج فارس و حتی بخشی از کرمان جاری است.
او می‌افزاید: برکه‌ها، حوض‌ها یا آب‌انبارهایی هستند که برای ذخیره‌ی آب باران و تامین آب آشامیدنی در مناطق خشک و گرم جنوبی ساخته می‌شده‌اند. این سازه‌ها با سنت وقف و خیرات ساخته می شوند و مورد نگهداری قرار می گیرند. به‌عبارتی پایداری این عنصر معماری از اساس مبتنی بر میراث ناملموس وقف و خیرات است.
استفاده از الگوهای مدیریتی آب اما در هر شهر و منطقه‌ای متناسب با نوع اقلیم و معماری، متفاوت بوده است. فرهنگ برکه‌سازی به‌عنوان یکی از مواریث ملموس و ناملموس ایران یکی از مهمترین الگوهای مدیریت آب در مناطق جنوبی ایران بوده که توانسته در حل بحران کم آبی نقش موثری ایفا کند.
برکه‌ها صرفا منبع آب نبوده‌اند، محلی برای اجتماع مردمی بوده‌اند
این کارشناس صاحبنظر میراث‌فرهنگی معتقد است، «برکه» که گاه در گویش‌های محلی «گِلبُه»، «گُنبَد برکه» یا «بورکه» هم خوانده می شوند برای نگه داری و انبار کردن آب‌های سطحی و بارشی مورد استفاده قرار می گیرد. در قشم، مجموعه‌ای از برکه‌های تاریخی وجود دارد که به نام «برکه‌های خلف» معروف‌اند، برکه‌ها فقط منبع آب نبودند؛ بلکه محل اجتماع مردم نیز محسوب می‌شدند. زنان برای برداشتن آب به برکه می‌آمدند و در کنار آن گفتگو و دیدار انجام می‌گرفت.
به گفته پورعلی، در فرهنگ محلی، نگهداری برکه و تمیزی آب اهمیت مذهبی و اخلاقی داشته و دارد. هنوز سنت وقف برای ساخت برکه ها جاری و ساری است. بعضا علاوه بر تامین هزینه های ساخت یک برکه، برای نگاهداری برکه ها نیز وقف صورت می‌گرفت و به‌عبارتی پایداری این معماری نیز با سنت وقف تضمین می‌شد.
این کارشناس ارشد میراث‌فرهنگی با بررسی ساختار معماری برکه‌ها در مناطق جنوبی ایران به ایلنا می‌گوید: برکه‌ها به لحاظ سازه ای و یکی از عناصر معماری بسیار جالب توجه هستند، فارغ از شکل گنبدی مخروطی آن، شیب بندی مسیر آب و مخزن و اندود کشی فضای داخلی، اقدامی فنی و بسیار دقیق بوده است. در گراش، قشم، بوشهر و لار و حاشیه بندر کنگ نمونه های جالب توجهی از برکه ها وجود دارد.
پورعلی با بیان اینکه درحال حاضر تعدادی از برکه ها در فهرست میراث ملموس ملی ایران به ثبت رسیده‌اند و طبیعتا باید مورد حفاظت قرار گیرند ادامه می‌دهد؛ به‌دلیل تغییر شیوه های معیشتی و عادات زندگی امروز و استفاده از سیستم های لوله کشی آب بهداشتی و آب های معدنی، پایداری کارکردی این عناصر ارزشمند تاریخ معماری با مشکلاتی مواجه شده است بنابراین تهیه طرح های الگویی برای بهره گیری روزآمد از برکه ها نه‌تنها منجر به حفظ این عنصر موثر معماری شود که می‌تواند یکی از راه‌‌های برون رفت از مشکلات بی‌آبی از مناطق جنوبی ایران باشد.
او تاکید کرد: به نظر می رسد چنانچه طرح های جامع علمی که به صورت مشترک با همکاری وزارت میراث فرهنگی، وزارت بهداشت، استانداری ها و مراجع و نهادهای محلی تهیه شود به‌نحوی‌که بتواند اطمینان خاطر از وضعیت بهداشتی آب برکه ها را تضمین کند این امید وجود دارد که شبکه بهره برداری از آب برکه ها به شبکه آب مصرفی برخی از مناطق جنوب ایران بازگردد. بعبارتی چنانچه دانش سنتی برکه سازی و نگه داری آن، با دانش روز در حوزه بهداشت و فن آوری آب همگام شود سنت برکه سازی می تواند در بحران کم آبی کشور نقش موثر ایفا کند.
توسعه ساخت برکه ها بی شک بسیار کم هزینه تر و البته پایدارتر در تامین آب آشامیدنی مناطق روستایی جنوب ایران است.
مدیر کل پیشین دفتر ثبت جهانی و امورپایگاه‌های ملی و جهانی وزارت میراث‌فرهنگی معتقد است، تجربه تاریخی زیست در سرزمین ایران نشان می دهد که ایران همیشه با بحران کم آبی و بی آبی مواجه بوده است؛ همان طور که در کتیبه های باستانی هم به خشکسالی و بحران آب اشاره شده است؛ یعنی از دیرباز این موضوع خشکسالی مطرح بوده است. لذا تجربه های گذشته ایرانیان تجربه بسیار ارزشمندی هستند؛ باید این موارد و دانش سنتی شکل دهنده این عناصر معماری که بخش جدایی ناپذیر میراث ملموس آن است جدی گرفته شوند و از آن برای زندگی امروز بهره گرفت. البته در کنار این موارد موضوع گردشگری هم موضوع مهمی است مجموعه های گردشگری جالب توجهی با بهره گیری از برکه های تاریخی موجود می توان به توسعه اقتصاد محلی مناطق جنوبی ایران کمک بسیاری کرد.
گزارش: مریم جلیلوند فرد
