مروری بر مسیر قانونی آموزش همگانی از ماده ۵۸ احکام دائمی تا تصویبنامه ۱۴۰۴؛
نقشه راه اجرای آموزش همگانی پدافند غیرعامل
آموزش همگانی پدافند غیرعامل از یک توصیه فرهنگی فراتر رفته و به تکلیف قانونی برای همه دستگاه‌های کشور تبدیل شده است. از ماده ۵۸ قانون احکام دائمی توسعه تا تصویبنامه ۱۴۰۴ کمیته دائمی پدافند غیرعامل، نقشه راهی ترسیم شده که بیش از ۲۰ نهاد دولتی و عمومی را درگیر می‌کند؛ از آموزش و پرورش و صداوسیما گرفته تا وزارت بهداشت، شهرداری‌ها و بسیج.
به گزارش ایلنا به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی پایداری ملی، پدافند غیرعامل برای بسیاری از ما تا پیش از جنگ تحمیلی مفهومی تخصصی و دور از زندگی روزمره بود. اما با تجربه‌ی جنگ اخیر، این مفهوم برای مردم ملموس‌تر شد؛ مفهومی که امروز دیگر محدود به ساخت پناهگاه یا اعلام وضعیت اضطراری نیست، بلکه طیفی از اقدامات غیرمسلحانه را شامل می‌شود؛ از آموزش عمومی تا امداد و نجات و حتی ارتقای امنیت و دفاع سایبری.
کارشناسان می‌گویند یکی از کلیدی‌ترین اجزای این منظومه، آموزش عمومی است. بدون آموزش، هیچ پناهگاهی کارآمد نخواهد بود و هیچ سامانه هشداردهنده‌ای به‌تنهایی نمی‌تواند جامعه‌ای تاب‌آور بسازد. درست به همین دلیل بود که قانون‌گذاران در ماده ۵۸ قانون احکام دائمی توسعه کشور، دولت را مکلف کردند اصول پدافند غیرعامل را نه فقط در طرح‌های حساس و تاسیسات حیاتی، بلکه در آموزش عمومی مردم هم پیاده کند.
در متن این ماده آمده است:
«دولت مکلف است … آموزش عموم مردم توسط دستگاه‌های اجرایی موضوع ماده (۵) قانون مدیریت خدمات کشوری به منظور پیشگیری و کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیرطبیعی و ایجاد سامانه پایش، هشدار، خنثی‌سازی در خصوص تهدیدات نوین را اجرا کند.»
بر پایه همین قانون، در سال ۱۳۹۷ کمیته دائمی پدافند غیرعامل کشور که به ریاست شهید سپهبد محمد باقری، آیین‌نامه‌ای تفصیلی تدوین و ابلاغ کرد؛ آیین‌نامه‌ای که بند ب آن به‌روشنی تکلیف دستگاه‌ها را در حوزه آموزش همگانی پدافند غیرعامل مشخص کرده بود: همه وزارتخانه‌ها، صداوسیما، آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها، بسیج، شهرداری‌ها و حتی سازمان‌های مردم‌نهاد موظف شدند آموزش عمومی پدافند غیرعامل را در برنامه‌های خود بگنجانند و با مانورهای دوره‌ای آن را عملی کنند.
با این حال، فاصله میان «سیاست‌گذاری» و «اجرا» همچنان محسوس بود. تجربه‌ی رویدادهای اخیر، از جمله جنگ ۱۲ روزه، نشان داد که آموزش‌های همگانی هنوز آن‌طور که باید و شاید در میدان عمل پیاده نشده‌اند.
به گفته کارشناسان، یکی از دلایل این عقب‌ماندگی نگرانی دولت‌ها از ایجاد حس ترس عمومی بوده است؛ به همین خاطر، آموزش‌ها اغلب در سطح محدود و غیرهمگانی باقی مانده‌اند و به سمت سطوح تخصصی مانند کارکنان دولت سوق داده شده است. اما شرایط جدید، با تهدیدهای پی‌درپی رژیم صهیونیستی و فشارهای آمریکا، ضرورت بازنگری را دوچندان کرده است.
نقش آموزش عمومی؛ ستون پنهان پدافند غیرعامل
اگر از یک کارشناس بخواهیم فهرستی از اجزای پدافند غیرعامل در حوزه پدافند مردم محور به معنای حفاظت از مردم در شرایط وقوع تهدیدهای نظامی را ارائه کند، احتمالاً از پناهگاه‌ها، سامانه‌های هشدار و طرح‌های مصون‌سازی تاسیسات شروع خواهد کرد. اما تقریباً همه آن‌ها در یک نکته اتفاق نظر دارند: آموزش عمومی مهم‌ترین رکن این منظومه است. دلیلش ساده است؛ هیچ سامانه‌ای بدون همراهی و آگاهی مردم کارآمد نیست.
دکتر محمد حسین اسماعیلی کارشناس ارشد پدافند غیرعامل در این خصوص می‌گیود: «وقتی مردم ندانند در لحظه بحران چه کنند، بهترین تجهیزات هم کارایی ندارد. آموزش، یعنی فعال‌کردن عنصر انسانی در معادله دفاع.»
در واقع، آموزش عمومی تنها یک برنامه فرهنگی یا تبلیغاتی نیست؛ بلکه نقشی مستقیم در کاهش تلفات و خسارات دارد. تجربه سایر کشورها نشان داده، مردمی که پیشاپیش آموزش دیده‌اند، سریع‌تر واکنش نشان می‌دهند، آرامش خود را حفظ می‌کنند و از گسترش بحران جلوگیری می‌کنند.
به همین دلیل، در تعریف رسمی آموزش همگانی پدافند غیرعامل آمده است:
«به مجموعه‌ای از برنامه‌های آموزشی، فرهنگی و رسانه‌ای گفته می‌شود که با هدف افزایش آگاهی، درک، مهارت و آمادگی آحاد مردم در برابر تهدیدها و مخاطرات غیرطبیعی تدوین و اجرا می‌شود. این آموزش‌ها با تأکید بر کاهش آسیب‌پذیری جامعه، ارتقای فرهنگ پایداری ملی و افزایش تاب‌آوری ملی ارائه می‌گردد.»
این تعریف شاید طولانی به‌نظر برسد، اما در یک جمله می‌توان گفت: آموزش عمومی یعنی تبدیل هر شهروند به یک حلقه از زنجیره پایداری ملی.
اما چرا با وجود تصریح قانون و آیین‌نامه‌های متعدد، این آموزش‌ها هنوز فراگیر نشده‌اند؟ کارشناسان چند دلیل می‌آورند:
برخی دولت‌ها نگران‌اند که آموزش‌های همگانی حس «خطر دائمی» در جامعه ایجاد کند.
تهدیدهای حوزه نظامی پس از جنگ هیچ وقت در سطحی نبوده است که سیاست گذار در معادله هزینه – فایده آموزش همگانی پدافند غیرعامل به اجرای آن رای دهد.
بودجه‌های آموزشی در رقابت با اولویت‌های دیگر اغلب در حاشیه قرار می‌گیرند.
آموزش‌های ارائه‌شده بیشتر نظری و کلیشه‌ای بوده‌اند و کمتر به مهارت عملی پرداخته‌اند.
با این همه، شرایط تغییر کرده است. تهدیدهای نوین — از سایبری و زیستی گرفته تا جنگ زیرساختی — دیگر به مرزهای جغرافیایی محدود نیستند. در چنین فضایی، آموزش عمومی دیگر یک انتخاب لوکس نیست، بلکه ضرورت پایداری ملی است. .
حسین صمیعی صاحب نظر در حوزه مدیریت بحران می‌گوید: «ما نمی‌توانیم تصور کنیم فقط سرباز یا کارمند دولت باید آموزش ببیند. اگر مادر خانواده نداند چطور در لحظه بحران از بچه‌ها مراقبت کند، یا اگر راننده تاکسی نداند هنگام هشدار شیمیایی باید چه کند، تمام زنجیره دفاعی می‌تواند از هم بپاشد.»
به بیان دیگر، آموزش عمومی همان «چسب اجتماعی» است که سیاست‌ها، زیرساخت‌ها و تجهیزات را به هم متصل می‌کند. بدون آن، همه چیز روی کاغذ باقی می‌ماند.
قوانین و مصوبات؛ از ماده ۵۸ تا مصوبه اخیر
وقتی صحبت از آموزش همگانی پدافند غیرعامل می‌شود، پشتوانه آن نه یک بخشنامه داخلی و نه یک طرح مقطعی است؛ بلکه قانونی است که در مجلس شورای اسلامی تصویب شده است. نقطه آغاز این مسیر، ماده ۵۸ قانون احکام دائمی توسعه کشور است؛ ماده‌ای که دولت را موظف می‌کند اصول پدافند غیرعامل را در طراحی و اجرای همه طرح‌های حساس و زیربنایی لحاظ کند و مهم‌تر از آن، آموزش عمومی مردم را از طریق دستگاه‌های اجرایی به جریان بیندازد.
بر اساس همین ماده، دولت باید سامانه‌های پایش و هشدار ایجاد کند و هم‌زمان، برنامه‌های آموزش را برای عموم مردم اجرا کند تا خطرات ناشی از سوانح غیرطبیعی یا تهدیدات نوین کاهش یابد. به زبان ساده، قانون‌گذار گفته است: آموزش عمومی باید مثل بخشی از شریان حیاتی کشور تلقی شود، نه یک فعالیت فرعی.
چند سال بعد، در سال ۱۳۹۷ کمیته دائمی پدافند غیرعامل کشور به عنوان عالی‌ترین نهاد سیاستگذار در حوزه پدافند غیرعامل، آیین‌نامه اجرایی این ماده را تصویب و برای اجرا به همه دستگاه‌ها ابلاغ کرد. در این آیین‌نامه، بند «ب» به طور خاص به مسئله آموزش همگانی اختصاص یافت. بر اساس آن:
وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، علوم، بهداشت، فرهنگ و ارشاد اسلامی، ارتباطات، و حتی حوزه‌های علمیه موظف شدند محتوای آموزشی پدافند غیرعامل را در برنامه‌های خود بگنجانند.
صداوسیما مکلف شد برنامه‌های آموزشی و فرهنگی مرتبط با پدافند غیرعامل را تولید و پخش کند.
شهرداری‌ها، هلال احمر و بسیج موظف شدند رزمایش‌ها و تمرین‌های میدانی را در سطح محلات و مدارس برگزار کنند.
سازمان امور اداری و استخدامی هم مکلف شد آموزش پدافند غیرعامل را در دوره‌های ضمن خدمت کارکنان دولت لحاظ کند.
به این ترتیب، آموزش همگانی از یک شعار به یک «وظیفه قانونی» برای تمام دستگاه‌های اجرایی کشور تبدیل شد.
اما تازه‌ترین حلقه این زنجیره، مصوبه اخیر کمیته دائمی پدافند غیرعامل است که در تابستان ۱۴۰۴ تصویب شد. در این سند، برای نخستین بار «آموزش همگانی» به صورت مستقل تعریف و اهداف، سیاست‌ها و ابزارهای آن به‌طور مفصل تبیین شد. به بیان دیگر، آموزش همگانی از این پس فقط یک توصیه اخلاقی یا فرهنگی نیست، بلکه سندی الزام‌آور است که همه دستگاه‌ها، از وزارتخانه‌ها گرفته تا شرکت‌های مادر تخصصی و حتی بخش خصوصی تحت پوشش، موظف به اجرای آن هستند.
حسین احمدی کارشناس حوزه پدافند غیرعامل در این خصوص می‌گوید: «در گذشته، با یک فرض غلط همه توپ را به زمین سازمان پدافند غیرعامل می‌انداختند و می‌گفتند این سازمان مسئول آموزش است. اما امروز چنین نیست؛ آموزش همگانی یک مسئولیت جمعی است، مثل یک منظومه که هر دستگاه باید سهم خودش را در آن ایفا کند. چرا که امر آموزش همگانی یک امر ملی است و با عملکرد یک سازمان و دو وزارتخانه تمام نمی‌شود.»
بر این مبنا می‌توان گفت ماده ۵۸ قانون احکام دائمی، آیین‌نامه ۱۳۹۷ و مصوبه ۱۴۰۴ سه حلقه یک زنجیرند: قانونی که تکلیف را روشن کرد، آیین‌نامه‌ای که آن را عملیاتی کرد، و مصوبه‌ای که بار دیگر تأکید کرد آموزش عمومی قلب پدافند غیرعامل است اما این بار با یک ضمانت اجرایی قوی و آن اینکه مطابق قانون سال ۱۴۰۲ اگر دستگاهی در حوزه آموزش همگانی وظایف خود را عملیاتی نکند با پیگیری قضایی روبه رو می‌شود.
اهداف آموزش همگانی؛ از آگاهی تا تاب‌آوری ملی
وقتی مسئولان از «آموزش همگانی پدافند غیرعامل» سخن می‌گویند، منظورشان تنها چند دوره آموزشی یا یک بروشور ساده نیست. هدف، تغییر سبک زندگی مردم و نهادینه‌کردن فرهنگ دفاع و آمادگی در برابر تهدیدهاست. در واقع، این آموزش‌ها پنج مأموریت اصلی را دنبال می‌کنند:
۱- افزایش سطح آگاهی عمومی
در یک شهر، کافی است که چند ثانیه زودتر بدانید چه اتفاقی در حال رخ دادن است و چگونه باید واکنش نشان دهید. همین چند ثانیه می‌تواند جان هزاران نفر را نجات دهد. آموزش عمومی قرار است همین آگاهی پایه‌ای را ایجاد کند؛ از شناخت تهدیدهای سایبری و زیستی گرفته تا دانستن مسیرهای خروج اضطراری در محله‌ها.
۲- توسعه مهارت‌های فردی و جمعی
آگاهی به‌تنهایی کافی نیست. مردم باید مهارت‌های عملی هم داشته باشند؛ مثل کمک‌های اولیه، مدیریت اضطراب، یا شیوه صحیح پناه‌گیری در حملات هوایی. به همین دلیل، یکی از اهداف کلیدی آموزش همگانی، برگزاری مانورهای تمرینی است. کارشناسان می‌گویند تا وقتی رزمایش‌ها فقط روی کاغذ باشند، هیچ شهروندی آماده لحظه بحران نخواهد بود.
۳- نهادینه‌سازی فرهنگ پدافند غیرعامل
هدف سوم فراتر از آموزش‌های مقطعی است: تغییر رفتار روزمره. درست مثل آموزش رانندگی که پس از مدتی به یک عادت بدل می‌شود، پدافند غیرعامل هم باید به بخشی از فرهنگ عمومی تبدیل شود. به بیان دیگر، مردم نه فقط در شرایط اضطراری، بلکه در زندگی روزمره هم باید بر اساس اصول تاب‌آوری و ایمنی رفتار کنند.
۴- تقویت رسانه و شبکه‌های ارتباطی
یکی از ابزارهای دشمن در جنگ‌های نوین، شایعه و عملیات روانی است. آموزش عمومی باید به مردم کمک کند در برابر سیل اطلاعات غلط، قدرت تحلیل داشته باشند و بتوانند اخبار درست را تشخیص دهند. از این منظر، آموزش همگانی فقط مربوط به رفتار فیزیکی در بحران نیست، بلکه شامل سواد رسانه‌ای و شناختی هم می‌شود.
۵- ارتقای مشارکت مردمی
پدافند غیرعامل بدون مشارکت مردم معنایی ندارد. هدف نهایی این آموزش‌ها ایجاد یک شبکه از شهروندان آماده است؛ جوانانی که بتوانند در محله خود داوطلب شوند، زنان و مادرانی که نقش کلیدی در مدیریت خانواده دارند، و سالمندانی که با تجربه‌هایشان می‌توانند الگوی صبر و پایداری باشند.
برای روشن شدن اهداف، کافی است به یک نمونه ساده نگاه کنیم. فرض کنید وزارت آموزش و پرورش در برنامه درسی دانش‌آموزان یک واحد «پدافند غیرعامل» بگنجاند. در کنار آن، شهرداری‌ها مانور محلی برگزار کنند، صداوسیما برنامه‌ای آموزشی پخش کند، و بسیج هم دوره‌های امداد و نجات ترتیب دهد. در این حالت، نه فقط یک گروه کوچک، بلکه تمام خانواده‌ها در معرض آموزش قرار می‌گیرند.
ابزارها و روش‌های آموزش همگانی؛ از تلویزیون تا اپلیکیشن
اگر بخواهیم آموزش همگانی پدافند غیرعامل را جدی بگیریم، فقط یک کلاس درس یا چند بروشور کافی نیست. باید همه ظرفیت‌های فرهنگی، اجتماعی و فناورانه به میدان بیایند. در مصوبه جدید، روش‌های مختلفی برای آموزش عمومی فهرست شده که هرکدام می‌توانند بخشی از جامعه را پوشش دهند.
رسانه‌های جمعی
صداوسیما همچنان ستون اصلی است. برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی می‌توانند مخاطبان میلیونی داشته باشند. اما تجربه نشان داده که رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی هم نقشی کم‌نظیر در آموزش دارند. امروز یک ویدئوی کوتاه در شبکه‌های اجتماعی مجازی یا یک چالش می‌تواند پیام آموزشی را سریع‌تر از هر روش دیگری منتقل کند.
نظام آموزشی
مدارس و دانشگاه‌ها یکی از اصلی‌ترین بسترهای آموزش‌اند. گنجاندن مفاهیم پدافند غیرعامل در کتاب‌های درسی و برنامه‌های فوق‌برنامه، به نسل جوان کمک می‌کند از همان ابتدا با این موضوع آشنا شوند. یک مانور ساده در مدرسه می‌تواند تبدیل به تجربه‌ای شود که کودک آن را به خانه می‌برد و خانواده را هم درگیر می‌کند.
بسیج و مراکز اجتماعی
بسیج مردمی و مساجد، فرهنگ‌سراها و شهرداری‌ها پایگاه‌های محلی برای آموزش‌اند. برگزاری کارگاه‌ها، دوره‌ها و اردوهای آموزشی در این مراکز باعث می‌شود آموزش به زبان بومی و با مشارکت محلی منتقل شود.
دوره‌ها و مسابقات عمومی
برگزاری مسابقات، کارگاه‌ها و رویدادهای عمومی، نه‌تنها آموزش را جذاب‌تر می‌کند بلکه مشارکت مردم را هم بالا می‌برد. مسابقات امداد و نجات یا چالش‌های آنلاین می‌توانند هم سرگرم‌کننده باشند و هم آموزنده.
بازی‌ها و شبیه‌سازهای آموزشی
نسل جدید بیش از هر چیز با بازی‌ها و اپلیکیشن‌ها ارتباط برقرار می‌کند. طراحی بازی‌های رایانه‌ای یا شبیه‌سازهای آموزشی به کودکان و نوجوانان کمک می‌کند اصول پدافند غیرعامل را ناخودآگاه یاد بگیرند. یک بازی موبایلی که در آن بازیکن باید در شرایط بحران تصمیم درست بگیرد، می‌تواند آموزش را به تجربه‌ای ماندگار تبدیل کند.
سامانه‌های آموزش مجازی و اپلیکیشن‌ها
همه‌گیری کرونا نشان داد که آموزش مجازی می‌تواند گسترده‌ترین دسترسی را فراهم کند. ایجاد سامانه‌های آموزش آنلاین، وبینارها و اپلیکیشن‌های موبایل می‌تواند آموزش پدافند غیرعامل را به خانه‌های همه مردم برساند. اپلیکیشنی که علاوه بر آموزش، هشدارهای اضطراری هم ارسال کند، نمونه‌ای از این ابزارهاست.
بسته‌های آموزشی خانوادگی
در مصوبه جدید تأکید شده که برای خانواده‌ها بسته‌های آموزشی تهیه شود؛ شامل کتابچه‌ها، چک‌لیست‌ها و راهنماهای ساده. هدف این است که هر خانواده در خانه خود یک «بسته آمادگی» داشته باشد.
رزمایش‌های محلی
شاید هیچ چیز به‌اندازه یک رزمایش واقعی مردم را آماده نکند. برگزاری تمرین‌های محلی در مدارس، محلات و مراکز خدمات عمومی باعث می‌شود مردم در شرایط واقعی تمرین کنند. کارشناسان می‌گویند: «اگر آموزش در میدان تمرین نشود، در روز بحران به کار نمی‌آید.»
بهره‌گیری از چهره‌های تأثیرگذار
هنرمندان، ورزشکاران و نخبگان رسانه‌ای می‌توانند سفیران آموزش همگانی باشند. استفاده از محبوبیت آن‌ها در تبلیغ و آموزش باعث می‌شود پیام پدافند غیرعامل به گروه‌های بیشتری برسد.
پویش‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی
پویش‌های رسانه‌ای، پوسترها، ویدئوهای کوتاه، تبلیغات محیطی و حتی شعارهای عمومی می‌توانند آموزش را به سطح شهر بیاورند. این پویش‌ها اگر به‌طور مشترک میان دستگاه‌ها اجرا شوند، اثرگذاری بسیار بیشتری خواهند داشت.
تکالیف دستگاه‌ها؛ منظومه‌ای از مسئولیت‌ها
در گذشته، وقتی بحث آموزش همگانی پدافند غیرعامل به میان می‌آمد، نگاه‌ها مستقیم به سازمان پدافند غیرعامل کشور دوخته می‌شد. اما در مصوبات جدید تأکید شده که این آموزش‌ها فقط با مشارکت جمعی دستگاه‌ها به ثمر می‌رسد. به بیان ساده‌تر، آموزش همگانی یک پروژه تک‌سازمانی نیست؛ یک منظومه است.
سازمان پدافند غیرعامل کشور
این سازمان همچنان نقش راهبری و سیاست‌گذاری را برعهده دارد. تولید محتوای مرجع، طراحی نظام ارزیابی و نظارت بر اجرای برنامه‌ها از وظایف اصلی آن است. دبیرخانه نظارت هم باید گزارش عملکرد دستگاه‌ها را به کمیته دائمی ارائه کند.
صداوسیما
سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی موظف است محتوای آموزشی و فرهنگی را تولید و پخش کند. این محتوا باید متناسب با گروه‌های سنی و اقشار مختلف باشد و از ظرفیت هنرمندان و چهره‌های تأثیرگذار استفاده کند.
وزارت آموزش و پرورش
مدارس در خط مقدم آموزش‌اند. آموزش و پرورش باید مفاهیم پدافند غیرعامل را در کتاب‌های درسی، فعالیت‌های پرورشی و اردوهای دانش‌آموزی بگنجاند و مانورهای تمرینی را به‌طور منظم برگزار کند. به گفته کارشناسان، اگر نسل جدید از کودکی آموزش ببیند، فرهنگ پدافند غیرعامل در جامعه نهادینه خواهد شد.
سازمان بسیج مستضعفین
بسیج مأموریت دارد آموزش‌ها و رزمایش‌های میدانی را در سطح اقشار مختلف مردم برگزار کند. این کار باید با همکاری دستگاه‌های اجرایی، سازمان‌های مردم‌نهاد و شبکه‌های داوطلب مردمی انجام شود.
ستاد کل نیروهای مسلح
نیروهای مسلح باید آموزش‌های پدافند غیرعامل را در دوره‌های آموزشی نیروهای پایور و وظیفه بگنجانند. همچنین موظف‌اند رزمایش‌های تمرینی و آموزش مهارتی را به‌طور منظم برگزار و بر اجرای آن نظارت کنند.
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
این وزارتخانه مسئول آموزش‌های تخصصی در حوزه تهدیدات زیستی، شیمیایی و پرتوی است. آموزش کادر درمان، طراحی بسته‌های اطلاع‌رسانی سلامت و اجرای مانورهای درمانی بخشی از وظایف آن است.
شهرداری‌ها
شهرداری‌ها باید آموزش‌های شهروندی را از طریق فرهنگ‌سراها، خانه‌های سلامت و حتی سیستم حمل‌ونقل عمومی توسعه دهند. همچنین مانورهای شهری، نصب علائم هشدار و آموزش اصناف و تاکسیرانان از وظایف این نهاد است.
جمعیت هلال احمر
هلال احمر نقش کلیدی در آموزش امداد و نجات با رویکرد پدافند غیرعامل دارد. رزمایش‌های محلی، بسته‌های آموزشی خانوادگی و آموزش گروه‌های آسیب‌پذیر باید در برنامه این نهاد باشد.
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
دانشگاه‌ها باید آموزش‌های تخصصی و پژوهش‌های علمی را در حوزه پدافند غیرعامل توسعه دهند. برگزاری همایش‌ها، پایان‌نامه‌ها و دوره‌های کارگاهی بخشی از این مأموریت است.
سایر دستگاه‌ها
از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تا وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، از سازمان بهزیستی تا وزارت کار و رفاه اجتماعی، همه سهمی در این منظومه دارند. هر دستگاه باید آموزش متناسب با جامعه هدف خود را طراحی و اجرا کند.
چشم‌انداز آینده و جمع‌بندی
آموزش همگانی پدافند غیرعامل در ایران راهی طولانی را طی کرده است؛ از تجربه‌های نخستین در دوران جنگ تحمیلی تا تصویب ماده ۵۸ قانون احکام دائمی و آیین‌نامه‌های ۱۳۹۷ و ۱۴۰۴. با این حال، واقعیت میدان نشان می‌دهد که آموزش همگانی هنوز جای کار بسیار دارد.
امروز تهدیدها دیگر فقط موشک و بمب نیستند. تهدیدهای سایبری، زیستی، شیمیایی، پرتوی و حتی جنگ شناختی، مرزهای سنتی دفاع را درنوردیده‌اند. در چنین شرایطی، مردم فقط تماشاگر نیستند؛ آن‌ها خود بخش مهمی از خط مقدم دفاع ملی هستند. و این نقش، تنها با آموزش همگانی معنا پیدا می‌کند.
کارشناسان تأکید می‌کنند که آموزش عمومی سه کارکرد کلیدی دارد:
کاهش آسیب‌پذیری: مردم آماده کمتر آسیب می‌بینند.
افزایش تاب‌آوری: جامعه‌ای که آموزش دیده، سریع‌تر از بحران عبور می‌کند.
تقویت همبستگی ملی: آموزش‌ها باعث می‌شود مردم در لحظه خطر کنار هم بایستند.
چشم‌انداز آینده نشان می‌دهد که اگر آموزش همگانی جدی گرفته شود، ایران می‌تواند الگویی برای منطقه باشد. استفاده از فناوری‌های نوین، پیوند آموزش با زندگی روزمره و تبدیل پدافند غیرعامل به بخشی از فرهنگ عمومی، می‌تواند تاب‌آوری ملی را چند برابر کند.
اما اگر این فرصت از دست برود، هر بحران می‌تواند ما را غافلگیر کند. به قول یکی از اساتید دانشگاه: «در دنیای امروز، بی‌سوادی فقط ناتوانی در خواندن و نوشتن نیست؛ بی‌سوادی یعنی بلد نبودن دفاع از خود و جامعه در برابر تهدیدها.» به بیان دیگر، آموزش همگانی پدافند غیرعامل یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت حیاتی است. ضرورت امروز، نه فردا.
در پایان مردم و نخبگان می‌توانند از طریق این پیوند به اصل تصویبنامه اخیر آموزش همگانی دسترسی داشته باشند.
مروری بر مسیر قانونی آموزش همگانی از ماده ۵۸ احکام دائمی تا تصویبنامه ۱۴۰۴؛
نقشه راه اجرای آموزش همگانی پدافند غیرعامل / ۲۰ دستگاهی که در در آموزش همگانی پدافند غیرعامل نقش دارند
آموزش همگانی پدافند غیرعامل از یک توصیه فرهنگی فراتر رفته و به تکلیف قانونی برای همه دستگاه‌های کشور تبدیل شده است. از ماده ۵۸ قانون احکام دائمی توسعه تا تصویبنامه ۱۴۰۴ کمیته دائمی پدافند غیرعامل، نقشه راهی ترسیم شده که بیش از ۲۰ نهاد دولتی و عمومی را درگیر می‌کند؛ از آموزش و پرورش و صداوسیما گرفته تا وزارت بهداشت، شهرداری‌ها و بسیج.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی پایداری ملی، پدافند غیرعامل برای بسیاری از ما تا پیش از جنگ تحمیلی مفهومی تخصصی و دور از زندگی روزمره بود. اما با تجربه‌ی جنگ اخیر، این مفهوم برای مردم ملموس‌تر شد؛ مفهومی که امروز دیگر محدود به ساخت پناهگاه یا اعلام وضعیت اضطراری نیست، بلکه طیفی از اقدامات غیرمسلحانه را شامل می‌شود؛ از آموزش عمومی تا امداد و نجات و حتی ارتقای امنیت و دفاع سایبری.
کارشناسان می‌گویند یکی از کلیدی‌ترین اجزای این منظومه، آموزش عمومی است. بدون آموزش، هیچ پناهگاهی کارآمد نخواهد بود و هیچ سامانه هشداردهنده‌ای به‌تنهایی نمی‌تواند جامعه‌ای تاب‌آور بسازد. درست به همین دلیل بود که قانون‌گذاران در ماده ۵۸ قانون احکام دائمی توسعه کشور، دولت را مکلف کردند اصول پدافند غیرعامل را نه فقط در طرح‌های حساس و تاسیسات حیاتی، بلکه در آموزش عمومی مردم هم پیاده کند.
در متن این ماده آمده است:
«دولت مکلف است … آموزش عموم مردم توسط دستگاه‌های اجرایی موضوع ماده (۵) قانون مدیریت خدمات کشوری به منظور پیشگیری و کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیرطبیعی و ایجاد سامانه پایش، هشدار، خنثی‌سازی در خصوص تهدیدات نوین را اجرا کند.»
بر پایه همین قانون، در سال ۱۳۹۷ کمیته دائمی پدافند غیرعامل کشور که به ریاست شهید سپهبد محمد باقری، آیین‌نامه‌ای تفصیلی تدوین و ابلاغ کرد؛ آیین‌نامه‌ای که بند ب آن به‌روشنی تکلیف دستگاه‌ها را در حوزه آموزش همگانی پدافند غیرعامل مشخص کرده بود: همه وزارتخانه‌ها، صداوسیما، آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها، بسیج، شهرداری‌ها و حتی سازمان‌های مردم‌نهاد موظف شدند آموزش عمومی پدافند غیرعامل را در برنامه‌های خود بگنجانند و با مانورهای دوره‌ای آن را عملی کنند.
با این حال، فاصله میان «سیاست‌گذاری» و «اجرا» همچنان محسوس بود. تجربه‌ی رویدادهای اخیر، از جمله جنگ ۱۲ روزه، نشان داد که آموزش‌های همگانی هنوز آن‌طور که باید و شاید در میدان عمل پیاده نشده‌اند.
به گفته کارشناسان، یکی از دلایل این عقب‌ماندگی نگرانی دولت‌ها از ایجاد حس ترس عمومی بوده است؛ به همین خاطر، آموزش‌ها اغلب در سطح محدود و غیرهمگانی باقی مانده‌اند و به سمت سطوح تخصصی مانند کارکنان دولت سوق داده شده است. اما شرایط جدید، با تهدیدهای پی‌درپی رژیم صهیونیستی و فشارهای آمریکا، ضرورت بازنگری را دوچندان کرده است.
نقش آموزش عمومی؛ ستون پنهان پدافند غیرعامل
اگر از یک کارشناس بخواهیم فهرستی از اجزای پدافند غیرعامل در حوزه پدافند مردم محور به معنای حفاظت از مردم در شرایط وقوع تهدیدهای نظامی را ارائه کند، احتمالاً از پناهگاه‌ها، سامانه‌های هشدار و طرح‌های مصون‌سازی تاسیسات شروع خواهد کرد. اما تقریباً همه آن‌ها در یک نکته اتفاق نظر دارند: آموزش عمومی مهم‌ترین رکن این منظومه است. دلیلش ساده است؛ هیچ سامانه‌ای بدون همراهی و آگاهی مردم کارآمد نیست.
دکتر محمد حسین اسماعیلی کارشناس ارشد پدافند غیرعامل در این خصوص می‌گیود: «وقتی مردم ندانند در لحظه بحران چه کنند، بهترین تجهیزات هم کارایی ندارد. آموزش، یعنی فعال‌کردن عنصر انسانی در معادله دفاع.»
در واقع، آموزش عمومی تنها یک برنامه فرهنگی یا تبلیغاتی نیست؛ بلکه نقشی مستقیم در کاهش تلفات و خسارات دارد. تجربه سایر کشورها نشان داده، مردمی که پیشاپیش آموزش دیده‌اند، سریع‌تر واکنش نشان می‌دهند، آرامش خود را حفظ می‌کنند و از گسترش بحران جلوگیری می‌کنند.
به همین دلیل، در تعریف رسمی آموزش همگانی پدافند غیرعامل آمده است:
«به مجموعه‌ای از برنامه‌های آموزشی، فرهنگی و رسانه‌ای گفته می‌شود که با هدف افزایش آگاهی، درک، مهارت و آمادگی آحاد مردم در برابر تهدیدها و مخاطرات غیرطبیعی تدوین و اجرا می‌شود. این آموزش‌ها با تأکید بر کاهش آسیب‌پذیری جامعه، ارتقای فرهنگ پایداری ملی و افزایش تاب‌آوری ملی ارائه می‌گردد.»
این تعریف شاید طولانی به‌نظر برسد، اما در یک جمله می‌توان گفت: آموزش عمومی یعنی تبدیل هر شهروند به یک حلقه از زنجیره پایداری ملی.
اما چرا با وجود تصریح قانون و آیین‌نامه‌های متعدد، این آموزش‌ها هنوز فراگیر نشده‌اند؟ کارشناسان چند دلیل می‌آورند:
برخی دولت‌ها نگران‌اند که آموزش‌های همگانی حس «خطر دائمی» در جامعه ایجاد کند.
تهدیدهای حوزه نظامی پس از جنگ هیچ وقت در سطحی نبوده است که سیاست گذار در معادله هزینه – فایده آموزش همگانی پدافند غیرعامل به اجرای آن رای دهد.
بودجه‌های آموزشی در رقابت با اولویت‌های دیگر اغلب در حاشیه قرار می‌گیرند.
آموزش‌های ارائه‌شده بیشتر نظری و کلیشه‌ای بوده‌اند و کمتر به مهارت عملی پرداخته‌اند.
با این همه، شرایط تغییر کرده است. تهدیدهای نوین — از سایبری و زیستی گرفته تا جنگ زیرساختی — دیگر به مرزهای جغرافیایی محدود نیستند. در چنین فضایی، آموزش عمومی دیگر یک انتخاب لوکس نیست، بلکه ضرورت پایداری ملی است. .
حسین صمیعی صاحب نظر در حوزه مدیریت بحران می‌گوید: «ما نمی‌توانیم تصور کنیم فقط سرباز یا کارمند دولت باید آموزش ببیند. اگر مادر خانواده نداند چطور در لحظه بحران از بچه‌ها مراقبت کند، یا اگر راننده تاکسی نداند هنگام هشدار شیمیایی باید چه کند، تمام زنجیره دفاعی می‌تواند از هم بپاشد.»
به بیان دیگر، آموزش عمومی همان «چسب اجتماعی» است که سیاست‌ها، زیرساخت‌ها و تجهیزات را به هم متصل می‌کند. بدون آن، همه چیز روی کاغذ باقی می‌ماند.
قوانین و مصوبات؛ از ماده ۵۸ تا مصوبه اخیر
وقتی صحبت از آموزش همگانی پدافند غیرعامل می‌شود، پشتوانه آن نه یک بخشنامه داخلی و نه یک طرح مقطعی است؛ بلکه قانونی است که در مجلس شورای اسلامی تصویب شده است. نقطه آغاز این مسیر، ماده ۵۸ قانون احکام دائمی توسعه کشور است؛ ماده‌ای که دولت را موظف می‌کند اصول پدافند غیرعامل را در طراحی و اجرای همه طرح‌های حساس و زیربنایی لحاظ کند و مهم‌تر از آن، آموزش عمومی مردم را از طریق دستگاه‌های اجرایی به جریان بیندازد.
بر اساس همین ماده، دولت باید سامانه‌های پایش و هشدار ایجاد کند و هم‌زمان، برنامه‌های آموزش را برای عموم مردم اجرا کند تا خطرات ناشی از سوانح غیرطبیعی یا تهدیدات نوین کاهش یابد. به زبان ساده، قانون‌گذار گفته است: آموزش عمومی باید مثل بخشی از شریان حیاتی کشور تلقی شود، نه یک فعالیت فرعی.
چند سال بعد، در سال ۱۳۹۷ کمیته دائمی پدافند غیرعامل کشور به عنوان عالی‌ترین نهاد سیاستگذار در حوزه پدافند غیرعامل، آیین‌نامه اجرایی این ماده را تصویب و برای اجرا به همه دستگاه‌ها ابلاغ کرد. در این آیین‌نامه، بند «ب» به طور خاص به مسئله آموزش همگانی اختصاص یافت. بر اساس آن:
وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، علوم، بهداشت، فرهنگ و ارشاد اسلامی، ارتباطات، و حتی حوزه‌های علمیه موظف شدند محتوای آموزشی پدافند غیرعامل را در برنامه‌های خود بگنجانند.
صداوسیما مکلف شد برنامه‌های آموزشی و فرهنگی مرتبط با پدافند غیرعامل را تولید و پخش کند.
شهرداری‌ها، هلال احمر و بسیج موظف شدند رزمایش‌ها و تمرین‌های میدانی را در سطح محلات و مدارس برگزار کنند.
سازمان امور اداری و استخدامی هم مکلف شد آموزش پدافند غیرعامل را در دوره‌های ضمن خدمت کارکنان دولت لحاظ کند.
به این ترتیب، آموزش همگانی از یک شعار به یک «وظیفه قانونی» برای تمام دستگاه‌های اجرایی کشور تبدیل شد.
اما تازه‌ترین حلقه این زنجیره، مصوبه اخیر کمیته دائمی پدافند غیرعامل است که در تابستان ۱۴۰۴ تصویب شد. در این سند، برای نخستین بار «آموزش همگانی» به صورت مستقل تعریف و اهداف، سیاست‌ها و ابزارهای آن به‌طور مفصل تبیین شد. به بیان دیگر، آموزش همگانی از این پس فقط یک توصیه اخلاقی یا فرهنگی نیست، بلکه سندی الزام‌آور است که همه دستگاه‌ها، از وزارتخانه‌ها گرفته تا شرکت‌های مادر تخصصی و حتی بخش خصوصی تحت پوشش، موظف به اجرای آن هستند.
حسین احمدی کارشناس حوزه پدافند غیرعامل در این خصوص می‌گوید: «در گذشته، با یک فرض غلط همه توپ را به زمین سازمان پدافند غیرعامل می‌انداختند و می‌گفتند این سازمان مسئول آموزش است. اما امروز چنین نیست؛ آموزش همگانی یک مسئولیت جمعی است، مثل یک منظومه که هر دستگاه باید سهم خودش را در آن ایفا کند. چرا که امر آموزش همگانی یک امر ملی است و با عملکرد یک سازمان و دو وزارتخانه تمام نمی‌شود.»
بر این مبنا می‌توان گفت ماده ۵۸ قانون احکام دائمی، آیین‌نامه ۱۳۹۷ و مصوبه ۱۴۰۴ سه حلقه یک زنجیرند: قانونی که تکلیف را روشن کرد، آیین‌نامه‌ای که آن را عملیاتی کرد، و مصوبه‌ای که بار دیگر تأکید کرد آموزش عمومی قلب پدافند غیرعامل است اما این بار با یک ضمانت اجرایی قوی و آن اینکه مطابق قانون سال ۱۴۰۲ اگر دستگاهی در حوزه آموزش همگانی وظایف خود را عملیاتی نکند با پیگیری قضایی روبه رو می‌شود.
اهداف آموزش همگانی؛ از آگاهی تا تاب‌آوری ملی
وقتی مسئولان از «آموزش همگانی پدافند غیرعامل» سخن می‌گویند، منظورشان تنها چند دوره آموزشی یا یک بروشور ساده نیست. هدف، تغییر سبک زندگی مردم و نهادینه‌کردن فرهنگ دفاع و آمادگی در برابر تهدیدهاست. در واقع، این آموزش‌ها پنج مأموریت اصلی را دنبال می‌کنند:
۱- افزایش سطح آگاهی عمومی
در یک شهر، کافی است که چند ثانیه زودتر بدانید چه اتفاقی در حال رخ دادن است و چگونه باید واکنش نشان دهید. همین چند ثانیه می‌تواند جان هزاران نفر را نجات دهد. آموزش عمومی قرار است همین آگاهی پایه‌ای را ایجاد کند؛ از شناخت تهدیدهای سایبری و زیستی گرفته تا دانستن مسیرهای خروج اضطراری در محله‌ها.
۲- توسعه مهارت‌های فردی و جمعی
آگاهی به‌تنهایی کافی نیست. مردم باید مهارت‌های عملی هم داشته باشند؛ مثل کمک‌های اولیه، مدیریت اضطراب، یا شیوه صحیح پناه‌گیری در حملات هوایی. به همین دلیل، یکی از اهداف کلیدی آموزش همگانی، برگزاری مانورهای تمرینی است. کارشناسان می‌گویند تا وقتی رزمایش‌ها فقط روی کاغذ باشند، هیچ شهروندی آماده لحظه بحران نخواهد بود.
۳- نهادینه‌سازی فرهنگ پدافند غیرعامل
هدف سوم فراتر از آموزش‌های مقطعی است: تغییر رفتار روزمره. درست مثل آموزش رانندگی که پس از مدتی به یک عادت بدل می‌شود، پدافند غیرعامل هم باید به بخشی از فرهنگ عمومی تبدیل شود. به بیان دیگر، مردم نه فقط در شرایط اضطراری، بلکه در زندگی روزمره هم باید بر اساس اصول تاب‌آوری و ایمنی رفتار کنند.
۴- تقویت رسانه و شبکه‌های ارتباطی
یکی از ابزارهای دشمن در جنگ‌های نوین، شایعه و عملیات روانی است. آموزش عمومی باید به مردم کمک کند در برابر سیل اطلاعات غلط، قدرت تحلیل داشته باشند و بتوانند اخبار درست را تشخیص دهند. از این منظر، آموزش همگانی فقط مربوط به رفتار فیزیکی در بحران نیست، بلکه شامل سواد رسانه‌ای و شناختی هم می‌شود.
۵- ارتقای مشارکت مردمی
پدافند غیرعامل بدون مشارکت مردم معنایی ندارد. هدف نهایی این آموزش‌ها ایجاد یک شبکه از شهروندان آماده است؛ جوانانی که بتوانند در محله خود داوطلب شوند، زنان و مادرانی که نقش کلیدی در مدیریت خانواده دارند، و سالمندانی که با تجربه‌هایشان می‌توانند الگوی صبر و پایداری باشند.
برای روشن شدن اهداف، کافی است به یک نمونه ساده نگاه کنیم. فرض کنید وزارت آموزش و پرورش در برنامه درسی دانش‌آموزان یک واحد «پدافند غیرعامل» بگنجاند. در کنار آن، شهرداری‌ها مانور محلی برگزار کنند، صداوسیما برنامه‌ای آموزشی پخش کند، و بسیج هم دوره‌های امداد و نجات ترتیب دهد. در این حالت، نه فقط یک گروه کوچک، بلکه تمام خانواده‌ها در معرض آموزش قرار می‌گیرند.
ابزارها و روش‌های آموزش همگانی؛ از تلویزیون تا اپلیکیشن
اگر بخواهیم آموزش همگانی پدافند غیرعامل را جدی بگیریم، فقط یک کلاس درس یا چند بروشور کافی نیست. باید همه ظرفیت‌های فرهنگی، اجتماعی و فناورانه به میدان بیایند. در مصوبه جدید، روش‌های مختلفی برای آموزش عمومی فهرست شده که هرکدام می‌توانند بخشی از جامعه را پوشش دهند.
رسانه‌های جمعی
صداوسیما همچنان ستون اصلی است. برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی می‌توانند مخاطبان میلیونی داشته باشند. اما تجربه نشان داده که رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی هم نقشی کم‌نظیر در آموزش دارند. امروز یک ویدئوی کوتاه در شبکه‌های اجتماعی مجازی یا یک چالش می‌تواند پیام آموزشی را سریع‌تر از هر روش دیگری منتقل کند.
نظام آموزشی
مدارس و دانشگاه‌ها یکی از اصلی‌ترین بسترهای آموزش‌اند. گنجاندن مفاهیم پدافند غیرعامل در کتاب‌های درسی و برنامه‌های فوق‌برنامه، به نسل جوان کمک می‌کند از همان ابتدا با این موضوع آشنا شوند. یک مانور ساده در مدرسه می‌تواند تبدیل به تجربه‌ای شود که کودک آن را به خانه می‌برد و خانواده را هم درگیر می‌کند.
بسیج و مراکز اجتماعی
بسیج مردمی و مساجد، فرهنگ‌سراها و شهرداری‌ها پایگاه‌های محلی برای آموزش‌اند. برگزاری کارگاه‌ها، دوره‌ها و اردوهای آموزشی در این مراکز باعث می‌شود آموزش به زبان بومی و با مشارکت محلی منتقل شود.
دوره‌ها و مسابقات عمومی
برگزاری مسابقات، کارگاه‌ها و رویدادهای عمومی، نه‌تنها آموزش را جذاب‌تر می‌کند بلکه مشارکت مردم را هم بالا می‌برد. مسابقات امداد و نجات یا چالش‌های آنلاین می‌توانند هم سرگرم‌کننده باشند و هم آموزنده.
بازی‌ها و شبیه‌سازهای آموزشی
نسل جدید بیش از هر چیز با بازی‌ها و اپلیکیشن‌ها ارتباط برقرار می‌کند. طراحی بازی‌های رایانه‌ای یا شبیه‌سازهای آموزشی به کودکان و نوجوانان کمک می‌کند اصول پدافند غیرعامل را ناخودآگاه یاد بگیرند. یک بازی موبایلی که در آن بازیکن باید در شرایط بحران تصمیم درست بگیرد، می‌تواند آموزش را به تجربه‌ای ماندگار تبدیل کند.
سامانه‌های آموزش مجازی و اپلیکیشن‌ها
همه‌گیری کرونا نشان داد که آموزش مجازی می‌تواند گسترده‌ترین دسترسی را فراهم کند. ایجاد سامانه‌های آموزش آنلاین، وبینارها و اپلیکیشن‌های موبایل می‌تواند آموزش پدافند غیرعامل را به خانه‌های همه مردم برساند. اپلیکیشنی که علاوه بر آموزش، هشدارهای اضطراری هم ارسال کند، نمونه‌ای از این ابزارهاست.
بسته‌های آموزشی خانوادگی
در مصوبه جدید تأکید شده که برای خانواده‌ها بسته‌های آموزشی تهیه شود؛ شامل کتابچه‌ها، چک‌لیست‌ها و راهنماهای ساده. هدف این است که هر خانواده در خانه خود یک «بسته آمادگی» داشته باشد.
رزمایش‌های محلی
شاید هیچ چیز به‌اندازه یک رزمایش واقعی مردم را آماده نکند. برگزاری تمرین‌های محلی در مدارس، محلات و مراکز خدمات عمومی باعث می‌شود مردم در شرایط واقعی تمرین کنند. کارشناسان می‌گویند: «اگر آموزش در میدان تمرین نشود، در روز بحران به کار نمی‌آید.»
بهره‌گیری از چهره‌های تأثیرگذار
هنرمندان، ورزشکاران و نخبگان رسانه‌ای می‌توانند سفیران آموزش همگانی باشند. استفاده از محبوبیت آن‌ها در تبلیغ و آموزش باعث می‌شود پیام پدافند غیرعامل به گروه‌های بیشتری برسد.
پویش‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی
پویش‌های رسانه‌ای، پوسترها، ویدئوهای کوتاه، تبلیغات محیطی و حتی شعارهای عمومی می‌توانند آموزش را به سطح شهر بیاورند. این پویش‌ها اگر به‌طور مشترک میان دستگاه‌ها اجرا شوند، اثرگذاری بسیار بیشتری خواهند داشت.
تکالیف دستگاه‌ها؛ منظومه‌ای از مسئولیت‌ها
در گذشته، وقتی بحث آموزش همگانی پدافند غیرعامل به میان می‌آمد، نگاه‌ها مستقیم به سازمان پدافند غیرعامل کشور دوخته می‌شد. اما در مصوبات جدید تأکید شده که این آموزش‌ها فقط با مشارکت جمعی دستگاه‌ها به ثمر می‌رسد. به بیان ساده‌تر، آموزش همگانی یک پروژه تک‌سازمانی نیست؛ یک منظومه است.
سازمان پدافند غیرعامل کشور
این سازمان همچنان نقش راهبری و سیاست‌گذاری را برعهده دارد. تولید محتوای مرجع، طراحی نظام ارزیابی و نظارت بر اجرای برنامه‌ها از وظایف اصلی آن است. دبیرخانه نظارت هم باید گزارش عملکرد دستگاه‌ها را به کمیته دائمی ارائه کند.
صداوسیما
سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی موظف است محتوای آموزشی و فرهنگی را تولید و پخش کند. این محتوا باید متناسب با گروه‌های سنی و اقشار مختلف باشد و از ظرفیت هنرمندان و چهره‌های تأثیرگذار استفاده کند.
وزارت آموزش و پرورش
مدارس در خط مقدم آموزش‌اند. آموزش و پرورش باید مفاهیم پدافند غیرعامل را در کتاب‌های درسی، فعالیت‌های پرورشی و اردوهای دانش‌آموزی بگنجاند و مانورهای تمرینی را به‌طور منظم برگزار کند. به گفته کارشناسان، اگر نسل جدید از کودکی آموزش ببیند، فرهنگ پدافند غیرعامل در جامعه نهادینه خواهد شد.
سازمان بسیج مستضعفین
بسیج مأموریت دارد آموزش‌ها و رزمایش‌های میدانی را در سطح اقشار مختلف مردم برگزار کند. این کار باید با همکاری دستگاه‌های اجرایی، سازمان‌های مردم‌نهاد و شبکه‌های داوطلب مردمی انجام شود.
ستاد کل نیروهای مسلح
نیروهای مسلح باید آموزش‌های پدافند غیرعامل را در دوره‌های آموزشی نیروهای پایور و وظیفه بگنجانند. همچنین موظف‌اند رزمایش‌های تمرینی و آموزش مهارتی را به‌طور منظم برگزار و بر اجرای آن نظارت کنند.
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
این وزارتخانه مسئول آموزش‌های تخصصی در حوزه تهدیدات زیستی، شیمیایی و پرتوی است. آموزش کادر درمان، طراحی بسته‌های اطلاع‌رسانی سلامت و اجرای مانورهای درمانی بخشی از وظایف آن است.
شهرداری‌ها
شهرداری‌ها باید آموزش‌های شهروندی را از طریق فرهنگ‌سراها، خانه‌های سلامت و حتی سیستم حمل‌ونقل عمومی توسعه دهند. همچنین مانورهای شهری، نصب علائم هشدار و آموزش اصناف و تاکسیرانان از وظایف این نهاد است.
جمعیت هلال احمر
هلال احمر نقش کلیدی در آموزش امداد و نجات با رویکرد پدافند غیرعامل دارد. رزمایش‌های محلی، بسته‌های آموزشی خانوادگی و آموزش گروه‌های آسیب‌پذیر باید در برنامه این نهاد باشد.
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
دانشگاه‌ها باید آموزش‌های تخصصی و پژوهش‌های علمی را در حوزه پدافند غیرعامل توسعه دهند. برگزاری همایش‌ها، پایان‌نامه‌ها و دوره‌های کارگاهی بخشی از این مأموریت است.
سایر دستگاه‌ها
از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تا وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، از سازمان بهزیستی تا وزارت کار و رفاه اجتماعی، همه سهمی در این منظومه دارند. هر دستگاه باید آموزش متناسب با جامعه هدف خود را طراحی و اجرا کند.
چشم‌انداز آینده و جمع‌بندی
آموزش همگانی پدافند غیرعامل در ایران راهی طولانی را طی کرده است؛ از تجربه‌های نخستین در دوران جنگ تحمیلی تا تصویب ماده ۵۸ قانون احکام دائمی و آیین‌نامه‌های ۱۳۹۷ و ۱۴۰۴. با این حال، واقعیت میدان نشان می‌دهد که آموزش همگانی هنوز جای کار بسیار دارد.
امروز تهدیدها دیگر فقط موشک و بمب نیستند. تهدیدهای سایبری، زیستی، شیمیایی، پرتوی و حتی جنگ شناختی، مرزهای سنتی دفاع را درنوردیده‌اند. در چنین شرایطی، مردم فقط تماشاگر نیستند؛ آن‌ها خود بخش مهمی از خط مقدم دفاع ملی هستند. و این نقش، تنها با آموزش همگانی معنا پیدا می‌کند.
کارشناسان تأکید می‌کنند که آموزش عمومی سه کارکرد کلیدی دارد:
کاهش آسیب‌پذیری: مردم آماده کمتر آسیب می‌بینند.
افزایش تاب‌آوری: جامعه‌ای که آموزش دیده، سریع‌تر از بحران عبور می‌کند.
تقویت همبستگی ملی: آموزش‌ها باعث می‌شود مردم در لحظه خطر کنار هم بایستند.
چشم‌انداز آینده نشان می‌دهد که اگر آموزش همگانی جدی گرفته شود، ایران می‌تواند الگویی برای منطقه باشد. استفاده از فناوری‌های نوین، پیوند آموزش با زندگی روزمره و تبدیل پدافند غیرعامل به بخشی از فرهنگ عمومی، می‌تواند تاب‌آوری ملی را چند برابر کند.
اما اگر این فرصت از دست برود، هر بحران می‌تواند ما را غافلگیر کند. به قول یکی از اساتید دانشگاه: «در دنیای امروز، بی‌سوادی فقط ناتوانی در خواندن و نوشتن نیست؛ بی‌سوادی یعنی بلد نبودن دفاع از خود و جامعه در برابر تهدیدها.» به بیان دیگر، آموزش همگانی پدافند غیرعامل یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت حیاتی است. ضرورت امروز، نه فردا.
در پایان مردم و نخبگان می‌توانند از طریق این پیوند به اصل تصویبنامه اخیر آموزش همگانی دسترسی داشته باشند.
