گزارش ایلنا از فرونشست دشت مرودشت؛
تخت جمشید سالانه ۳۰ سانتی‌متر فرو می رود/ میراث جهانی در محاصره ۵هزار چاه غیرمجاز
برداشت آب با الکتروپمپ‌ها از عمق ۳۰۰ تا ۴۰۰ متری
تازه‌ترین پایش‌های راداری و تحلیل‌های هوش مصنوعی دانشگاه شیراز با استفاده از نرم‌افزار تخصصی «گاما» نشان می‌دهد که در برخی نقاط دشت مرودشت، زمین تا بیش از ۳۰ سانتی‌متر نشست کرده است.
به گزارش ایلنا، فرونشست زمین در دشت مرودشت نه فقط یک پدیده زمین‌شناسی، بلکه نشانه‌ای از فروریختن تعادل میان انسان و طبیعت است؛ فرایندی آرام، بی‌صدا و در عین حال ویرانگر، که تمدن دیروز و زیست امروز را توأمان تهدید می‌کند.
گزارش تازه نشریه لایو ساینس در اکتبر ۲۰۲۵ نشان می‌دهد بخش‌هایی از کشور، از جمله مناطق مرکزی فارس، سالانه تا بیش از ۳۰ سانتی‌متر نشست زمین را تجربه می‌کنند؛ عددی که ایران را در ردیف بحرانی‌ترین نقاط جهان از نظر فرونشست قرار می‌دهد.
در همین حال، کارشناسان هشدار می‌دهند که فرونشست دیگر صرفاً تهدیدی برای زمین‌های کشاورزی نیست، بلکه بناهای تاریخی نظیر تخت‌جمشید، نقش جهان و آرامگاه کوروش را نیز در معرض خطر قرار داده است.
با وجود هشدارهای مکرر، روند نشست زمین در جنوب کشور شتاب گرفته است.
مطالعات ماهواره‌ای اخیر، لکه‌های قرمزی را بر نقشه‌های راداری نشان می‌دهد که مرودشت را در کنار رفسنجان، کاشان و ورامین به کانون‌های بحرانی کشور بدل کرده است.
فرونشست زمین و چاه‌های غیرمجاز تخت جمشید را تهدید می‌کند
فعال میراث فرهنگی استان فارس با اشاره به تهدید فرونشست زمین برای تمام اماکن باستانی استان، گفت: فرونشست زمین در دشت مرودشت امری معمول شده و در کنار تخت جمشید نیز به‌طور روزافزون در حال افزایش است.
ببراز بازوبندی در گفت‌وگو با ایلنا با بیان اینکه هم‌اکنون حدود ۵هزار چاه غیرمجاز در دشت مرودشت در حال بهره‌برداری است، تصریح کرد: طبق آمار اداره آب شهرستان، بسیاری از این چاه‌ها هرچند در فهرست پرشدن قرار دارند، اما همچنان فعال بوده و از آن‌ها آب استخراج می‌شود.
وی افزود: هر بار که این مناطق، به‌ویژه در فصل کشت، وارد چرخه فعالیت می‌شوند، حجم عظیمی از آب از سفره‌های زیرزمینی اطراف میراث جهانی تخت‌جمشید برداشت می‌شود که همین امر تهدیدی جدی برای پایداری این محوطه تاریخی به‌شمار می‌آید.
بازوبندی با یادآوری اینکه در سال‌های گذشته به‌دلیل سهل‌انگاری و کوتاهی در مدیریت منابع طبیعی، بخش قابل‌توجهی از منابع تولیدکننده آب از بین رفته است، گفت: در اطراف تخت‌جمشید جنگل‌های فراوانی وجود دارد که سرچشمه رودخانه کر و رود پربار کامفیروز از آن‌ها منشأ می‌گیرد.
وی ادامه داد: آتش‌سوزی‌های گسترده امسال نیز خسارت‌های سنگینی به این پوشش‌های گیاهی وارد کرده است و هر درختی که در آتش می‌سوزد، علاوه بر نابودی هوای پاک، به معنای کاهش ظرفیت ذخیره و تغذیه آب‌های زیرزمینی است. این بحران‌ها هر سال در حال افزایش است و هیچ عزم جدی برای مقابله با آن وجود ندارد.
به اعتقاد این فعال میراث فرهنگی وقتی تخت جمشید ترک برداشت، نقش رستم ترک برداشت و کعبه زردتشت فرو ریخت، مسئولان به خود خواهند آمد؛ هم‌اکنون در اطراف تخت جمشید فرونشست را به‌صورت مستقیم مشاهده می‌کنیم. تنها دلیل این وضعیت برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است و مسئولان تا زمانی که بحران جدی ایجاد نشود، اقدامی نمی‌کنند.
ضلع غربی کاخ آپادانا در آینده ترک برمی دارد
بازوبندی هشدارد داد که اگر خاک تخت جمشید با وسعت ۱۲۵ هزار متر مربع نشست کند، ترک‌های گسترده‌ای در آن ایجاد خواهد شد و احتمالاً ضلع غربی کاخ آپادانا در آینده ترک می خورد.
وی همچنین به وضعیت حریم تخت جمشید و شهرک مهدیه اشاره کرد و گفت: این منطقه در حریم درجه ۲ تخت جمشید قرار دارد و بیش از ۲۰ هزار نفر ساکن آن هستند؛ طرح توسعه شهری و الحاق این منطقه به شهر باعث ضابطه‌مند شدن آن خواهد شد تا ساخت‌وسازها طبق ضوابط میراث فرهنگی انجام شود.
این فعال میراث فرهنگی ادامه داد: در حال حاضر ساخت‌وسازهای غیرمجاز و بدون متولی ادامه دارد و اگر قوانین نهادینه نشود، آثار تاریخی بیشتری آسیب خواهند دید؛ حتی دانشگاه آزاد نیز نمی‌تواند بدون رعایت ضوابط، ساخت‌وساز در این منطقه داشته باشد.
بازوبندی تصریح کرد: اگر ضوابط رعایت نشود و طرح جامع شهری کامل اجرا نشود، تخت جمشید و دیگر اماکن تاریخی استان با خطرات جدی مواجه خواهند شد و آسیب‌های فرونشست زمین ادامه خواهد داشت.
فرونشست برخلاف زلزله و خشکسالی، کاملا مرتبط با سوء مدیریت است
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور نیز گفت: فرونشست زمین در تخت جمشید و دشت مرودشت را یک پدیده ناشی از فعالیت‌های انسانی دانست و گفت: این پدیده برخلاف زلزله و خشکسالی، کاملا مرتبط با سوء مدیریت است.
علی نیک‌عهد در گفت و گو با ایلنا با اشاره به اینکه فرونشست از نظر عامه یکی از مخاطرات «طبیعی» محسوب می‌شود اما با نگاه کارشناسی، اعلام می شود که این پدیده اصلا طبیعی نیست، افزود: در‌حالی‌که زلزله و خشکسالی کاملا پدیده‌های طبیعی محسوب می‌شوند و در آن‌ها نقش انسان محدود و تنها به کاهش اثرات و مدیریت آن برمی‌گردد، فرونشست برخلاف آن‌ها زاده مدیریت ناصحیح انسان در بهره‌برداری از آبخوان‌هاست.
نیک‌عهد با اشاره به مطالعات خود در زمینه هیدرولوژی، آب های زیرزمینی و سطحی و همچنین پایش راداری، گفت: فرونشست، افتادگی زمین، ترک‌خوردگی و شکاف زمین را تنها در سازندهای عهد حاضر، در آبرفت ها مشاهده می‌کنیم و این پدیده در سازندهای آهکی یا کارستیک رخ نمی‌دهد. پدیده‌های دیگری مانند زمین‌لغزش، فروریزی یا ریزش، ماهیتی متفاوت دارند و در ژئومورفولوژی از آن‌ها با عناوینی مانند landslide یا سولیفیلکسیون یاد می‌شود.
وی یادآور شد: فرونشست نتیجه عدم مدیریت صحیح آب در حوزه های آبخیز است، به طور کلی در تقسیم‌بندی منابع آبی، آب‌ها به سه دسته اصلی آب‌های آبرفتی، آب‌های زیرزمینی و آب ژرف تقسیم کرد؛ فرونشست تنها ناشی از برداشت در آب‌های آبرفتی است، که در سازندهای عهد حاضر یا کواترنر قرار دارند.
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور با بیان اینکه این سازند‌ها از حدود ۲.۵میلیون سال پیش شکل گرفته‌اند و از ۱۲ هزار سال پیش، آبرفت‌ها و مخروط افکنه‌هاایجاد شده اند که شهرها و تمدن بشری در جهان بر این عرصه ها ایجاد شده است.
وی تاکید کرد: رودخانه‌ها و کشاورزی نیز در دوره کواترنر شکل گرفته‌اند و پدیده فرونشست ناشی از برداشت بیش‌از‌حد آب‌های آبرفتی است، که این نکته در سطح جهانی به‌عنوان دلیل اصلی فرونشست پذیرفته شده است.
نیک‌عهد توضیح داد: دشت مرودشت به‌عنوان دشتی تاریخی در مرکز ایران و استان فارس، دارای میراث فرهنگی غنی و ثبت جهانی است و این منطقه به دلیل حاصلخیزی و پتانسیل کشاورزی، از زمان تمدن پارسی محل سکونت و کشاورزی بوده است.
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور با اشاره به مفهوم بیلان آبی گفت: اگر بیلان آبی منفی شود، یعنی بیش از آن‌چه که به زمین تزریق شده، برداشت صورت گرفته است؛ در گذشته و با استفاده از موتور‌های دیزلی و سوخت فسیلی، برداشت آب به حالتی بود که بیش از میزان تزریق، برداشت نمی‌شد و بیلان منفی نبود .
برداشت آب با الکتروپمپ‌ها از عمق ۳۰۰ تا ۴۰۰ متری
وی ادامه داد: با ورود الکتروپمپ‌ها و تامین انرژی برق، آب از عمق ۳۰۰ تا ۴۰۰ متری به‌راحتی برداشت می‌شود و سفره‌های زیرزمینی که همانند بالشتکی وزن طبیعی آبرفت را حفظ می‌کرد، تخلیه می‌شوند.
این عضو هیات علمی و مدرس دانشگاه معتقد است این برداشت‌ها باعث ایجاد ترک و شکست زمین در پهنه‌های وسیع در دشت ها می‌شود و در برخی مناطق زمین بین یک تا ۳۰ سانتی‌متر فرو افتادگی دارد.
نیک عهد گفت: دشت مرودشت از آذرماه ۱۴۰۳ به‌عنوان پایلوت ملی برای مطالعه فرونشست انتخاب شد؛ هدف از این مطالعه بررسی کامل پدیده، شناسایی علل و یافتن راهکار‌های علاج است. نتایج مطالعات تا دی ماه به‌عنوان مرجع برای کل استان فارس و دیگر استان‌های جنوبی ارائه خواهد شد.
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور، خاطرنشان کرد: مناطق دیگری در جنوب کشور مانند دشت‌های بندرعباس و بوشهر نیز دچار فرونشست هستند، اما دشت مرودشت به دلیل پهنه وسیع، رودخانه‌ها، پتانسیل کشاورزی بالا و بیشترین تعداد چاه‌های آب انتخاب شد. اهمیت میراث فرهنگی این دشت نیز مزید بر علت است.
وی ادامه داد: تنها راه کنترل و پیشگیری از فرونشست، مدیریت برداشت آب آبرفتی، آبخوان‌داری، تزریق مجدد و تغذیه سفره‌های زیرزمینی است؛ پروتکل‌های لازم برای ارائه به متولیان کشور تدوین شده است.
افت زمین در دشت مرودشت از دو تا بیش از ٣٠ سانتی‌متر
نیک‌عهد افزود: با استفاده از نرم‌افزار تخصصی گاما، تصاویر راداری و هوش مصنوعی در همکاری با دانشگاه شیراز، میزان فرونشست در دشت مرودشت اندازه‌گیری شده است. نتایج نشان می‌دهد در برخی نقاط دشت، افت زمین از دو سانتی‌متر تا بیش از ٣٠ سانتی‌متر بوده است به‌عنوان مثال در یک سال، افت ٢ سانتی‌متری به ٣ سانتی‌متر رسیده است.
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور گفت: این مطالعات با جزئیات کامل انجام شده و نتایج به فرمانداری و میراث فرهنگی ارائه‌شده و جلساتی برای اطلاع‌رسانی و بررسی راهکار‌ها برگزار شده است.
نیک‌عهد در پاسخ به پرسش درباره دلیل دقیق فرونشست دشت مرودشت گفت: اصلی‌ترین عامل فرونشست، برداشت بیش‌از‌حد آب‌های آبرفتی است؛ فرونشست یک پدیده طبیعی نیست بلکه ناشی از فعالیت انسان است. در سازندهای آهکی که معمولا آب زیرزمینی شرب از آن برداشت می‌شود، فرونشست رخ نمی‌دهد، اما در سازندهای آبرفتی که بستر دشت‌ها و مناطق کشاورزی هستند، فرونشست به‌وقوع می‌پیوندد.
وی توضیح داد: این پدیده در سازندهای عهد حاضر یا کواترنر رخ می‌دهد، که بیشترین تعداد چاه‌های کشاورزی و برداشت آب در آن‌ها انجام می‌شود.
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور، افزود: آغاز فرونشست در دشت مرودشت به حدود ٤٠ سال پیش برمی‌گردد و با ورود الکتروپمپ‌ها شدت یافته است؛ این‌روند مشابه زلزله ناگهانی نیست، بلکه برداشت تدریجی آب آبرفتی باعث تخلیه آب زیرزمین و ایجاد شکاف و ترک زمین در پهنه وسیع دشت می‌شود.
نیک‌عهد به آثار علمی و کتاب ژئومورفولوژیک دکتر حسن احمدی اشاره کرد که نشان می‌دهد برداشت بیش‌از‌حد آبخوان‌ها در دشت‌های یزد و اردکان باعث فرونشست شده است؛ در دشت کاشان نیز گزارش‌هایی از فرونشست ثبت شده است.
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور، توضیح داد: برداشت آب‌های سطحی، از‌جمله رودخانه‌ها و سد‌ها، تاثیری بر فرونشست ندارد. تنها برداشت آب‌های زیرزمینی آبرفتی است که باعث افتادگی زمین می‌شود،
نیک‌عهد تاکید کرد: تنها راه پیشگیری و کنترل فرونشست، مدیریت برداشت آب آبرفتی، تزریق و تغذیه مجدد سفره‌های زیرزمینی، و آبخوان‌داری و آبخیزداری است. این راهکار‌ها به‌عنوان پروتکل‌های علمی تدوین شده و به متولیان کشور ارائه خواهد شد.
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور در توضیح دلیل اصلی فرونشست دشت مرودشت گفت: برداشت بیش‌از‌حد آب‌های آبرفتی، عامل این پدیده است. آب‌های زیرزمینی در سازندهای آهکی که عمدتا برای آب شرب استفاده می‌شوند، با آب‌های آبرفتی متفاوت است و فرونشست تنها در سازندهای آبرفتی، بستر دشت‌ها و مناطق کشاورزی رخ می‌دهد.
