۱۰ هزار اثر تاریخی فارس در معرض تهدید سودجویان/ بیشاپور و نبرد با حفاری‌های غیرقانونی

به گزارش خبرنگار ایلنا، آنچه امروز در محوطه‌های باستانی ایران رخ می‌دهد، نه ماجرای کشف گنج، که حکایت تلخ و تکراری حفاری‌های غیرمجاز، تخریب آثار تاریخی و نابودی بخشی از هویت فرهنگی این سرزمین است.

پدیده‌ای که نه‌تنها میراث فرهنگی و تاریخی ایران را نابود می‌کند بلکه جان و مال مردم را نیز به خطر می‌اندازد. 

سیاوش آریا، فعال و کنشگر میراث فرهنگی، در گفت‌وگویی تفصیلی با ایلنا به بررسی ریشه‌های این معضل، پیامدهای آن و نیز وضعیت کاوش‌ها در محوطه باستانی بیشاپور پرداخته است.

هیچ مجوزی شخصی برای کاوش در بیشاپور صادر نشده است

در سال‌های اخیر، کاوش‌های غیرمجاز و حفاری‌های غارتگران در منطقه بیشاپور افزایش یافته است. این افراد که به دنبال یافتن گنج‌های احتمالی هستند، بدون توجه به ارزش‌های تاریخی و فرهنگی، به تخریب آثار باستانی دست می‌زنند.

با توجه به گزارش‌های اخیر، حفاری‌های غیرمجاز در بیشاپور به شدت افزایش یافته است. این کاوش‌ها نه تنها به تخریب بناهای تاریخی منجر شده، بلکه اطلاعات ارزشمندی را از تاریخ و فرهنگ ساسانیان از بین برده است. کارشناسان باستان‌شناسی هشدار می‌دهند که ادامه این روند می‌تواند به نابودی کامل این میراث فرهنگی بینجامد.

آریا پیش از هر چیز به وضعیت بیشاپور اشاره می‌کند؛ شهری باستانی که روزگاری مرکز حکومت شاپور اول ساسانی بوده است. 

وی می‌گوید: برخلاف برخی شایعات، هیچ مجوزی به نام افراد شخصی صادر نشده و تمامی فعالیت‌ها در این محوطه زیر نظر پایگاه میراث فرهنگی استان فارس انجام می‌شود. اقدام اخیر در بیشاپور صرفاً برداشت خاک برای آماده‌سازی فصل دوم کاوش‌ها در پاییز بوده و با نظارت مستقیم باستان‌شناسان صورت گرفته است.

آریا تأکید می کند: خبرهای مربوط به توقف کار یا فعالیت‌های پنهانی در این مجموعه صحت ندارد و رسانه‌ها باید برای رفع ابهام‌ها به سراغ مسئولان پایگاه بروند.

حفاری‌های غیرمجاز؛ زخمی بر پیکر تاریخ

این فعال میراث فرهنگی سپس نگاه را از بیشاپور فراتر می‌برد و به پدیده‌ای اشاره می‌کند که سراسر ایران را در برگرفته است: حفاری‌های غیرمجاز که از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب کشور، محوطه‌های تاریخی با وسواس گنج‌جویان غیرقانونی شکافته می‌شوند.

 آریا سه عامل اصلی این وضعیت را برمی‌شمرد: فقر فرهنگی، نبود آگاهی عمومی و کم‌کاری رسانه‌ها.

وی معتقد است که همین کمبود آگاهی زمینه‌ساز نفوذ قاچاقچیان حرفه‌ای بین‌المللی شده است؛ کسانی که با تولید فیلم‌ها و عکس‌های جعلی به روستاییان و مردم محروم القا می‌کنند که در دل خاک ایران خمره‌های سکه و اشیای قیمتی نهفته است. این تصاویر غالباً حتی متعلق به ایران هم نیست، اما بازار داغی برای فروش اشیای تقلبی و تحریک افراد به حفاری غیرمجاز فراهم می‌کند.

 خبری از «دفینه» نیست

 آریا که خود بیش از دو دهه در کاوش‌های باستان‌شناسی ایران حضور داشته است، شهادت می‌دهد: آنچه از دل خاک بیرون می‌آید گنج نیست؛ بلکه داده‌های فرهنگی است. سفال‌ها، قطعات شکسته، ابزارهای کوچک و یافته‌هایی که ارزش مالی چندانی ندارند اما برای شناخت فرهنگ و تمدن ایران بی‌نظیرند.

وی یادآور می‌شود که برخلاف مصر یا یونان، در تمدن‌های ایرانی اشیای قیمتی همراه با مردگان دفن نمی‌شده و تصور وجود «دفینه» در هر تپه‌ای بیشتر یک توهم است تا واقعیت. تنها در موارد استثنایی مانند مفرغ‌های لرستان آثار ارزشمند کشف شده و تعمیم آن به همه محوطه‌ها خطایی بزرگ است.

قربانیان توهم «گنج»

این توهم، به گفته آریا، تنها به تخریب محوطه‌های تاریخی محدود نمانده بلکه بارها جان انسان‌ها را هم گرفته است. 

وی به حادثه‌ای در استان کرمان اشاره می‌کند که در جریان حفاری غیرقانونی چند نفر در زیر خاک مدفون شدند و برای نجات آنان بخشی از یک چهارطاقی تاریخی تخریب شد. هرچند چنین اتفاقاتی بارها تکرار شده، اما هنوز هم بسیاری حتی از میان افراد تحصیل‌کرده باور دارند که در دل خاک گنجی نهفته است.

ضعف مدیریتی و کمبود نیرو

آریا سپس نگاه انتقادی خود را متوجه مدیریت میراث فرهنگی در ایران می‌کند. به اعتقاد او، در بسیاری از شهرستان‌ها مدیران میراث فرهنگی از میان افراد غیرمتخصص انتخاب می‌شوند و این موضوع عملاً برنامه‌ریزی و حفاظت اصولی را غیرممکن می‌سازد.

از سوی دیگر، یگان حفاظت میراث فرهنگی با کمبود جدی نیرو و امکانات مواجه است. 

این کنشگر میراث فرهنگی می‌گوید در برخی شهرستان‌ها تنها یک مأمور برای حفاظت از ده‌ها اثر تاریخی وجود دارد و همین موضوع دست حفاران غیرمجاز را باز گذاشته است.

راهکارها؛ از لجستیک تا آموزش

این فعال میراث فرهنگی راه برون‌رفت از این وضعیت را در دو مسیر می‌بیند: نخست تقویت امکانات یگان حفاظت با ابزارهایی همچون دوربین‌های مدار بسته و سیستم‌های هشدار الکترونیکی، و دوم نهادینه‌کردن آموزش در سطح جامعه.

آریا با انتقاد از غفلت طولانی‌مدت نظام آموزشی می‌گوید در چهار دهه گذشته هیچ‌گاه درسی با عنوان میراث فرهنگی در مدارس تدریس نشده است. 

به باور وی، ضروری است که از مقطع دبستان، کودکان با اهمیت میراث فرهنگی و محیط زیست آشنا شوند تا نسل آینده با نگاهی آگاهانه‌تر به این میراث بپردازد.

آریا  بار دیگر بر اهمیت میراث فرهنگی به‌عنوان شناسنامه ملت ایران تأکید می‌کند. 

وی با بیان اینکه حفاری‌های غیرمجاز چیزی جز نابودی تاریخ، جان‌باختن انسان‌ها و هدررفتن منابع ملی به دنبال ندارد هشدار می‌دهد: باید این باور را در جامعه نهادینه کرد که «گنج» وجود خارجی ندارد و تنها گنج واقعی، همان داده‌های فرهنگی است که می‌تواند روایتگر هویت و تاریخ ایران باشد.

۱۰ هزار اثر تاریخی فارس در معرض تهدید سودجویان

سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی فارس نیز در گفت و گو با ایلنا با اشاره به تبلیغات گمراه‌کننده در فضای مجازی و مشکلات اقتصادی که برخی افراد را به سمت حفاری‌های غیرمجاز سوق می‌دهد، تأکید کرد: این اقدامات نه‌تنها غیرقانونی است بلکه بارها باعث از دست رفتن جان افراد شده است.

محسن ضیایی، از مردم خواست در مواجهه با موارد مشکوک، سریعاً موضوع را به میراث فرهنگی اطلاع دهند تا اقدامات لازم صورت گیرد و افزود: گزارش‌های مردمی به‌ویژه در روستاها نقش مهمی در کشفیات و پیشگیری از تخلفات داشته و تقریباً تمام پرونده‌های ارجاعی با جدیت پیگیری و منجر به صدور حکم شده است.

وی با اشاره به گستردگی آثار تاریخی این استان گفت: در فارس بیش از ۱۰ هزار اثر شناسایی شده وجود دارد که بسیاری از آن‌ها هنوز ثبت ملی نشده‌اند و با توجه به وسعت استان، کمبود نیرو به‌وضوح احساس می‌شود.

ضیایی افزود: هم‌اکنون بیش از ۳۲۰۰ محوطه سبز تاریخی در فارس شناسایی شده و حجم کار در حوزه حفاظت و پایش این آثار بسیار بالاست. با وجود این چالش‌ها، همکاری نیروی انتظامی و قوه قضائیه در برخورد با تخلفات مرتبط با میراث فرهنگی گسترده و مؤثر بوده و در برخی شهرستان‌ها حتی شعب ویژه رسیدگی به پرونده‌های میراث فرهنگی تشکیل شده است.

وی همچنین با اشاره به برنامه‌های نظارتی و حفاظتی در اماکن تاریخی مطرح کرد: در اماکنی چون تخت‌جمشید و پاسارگاد سیستم‌های مانیتورینگ و دوربین‌های حفاظتی فعال هستند و مرکز جامع مانیتورینگ میراث فرهنگی در حال راه‌اندازی است.

ضیایی از پیشنهاد این اداره کل برای استفاده گسترده‌تر از فناوری‌های نوین از جمله پهپادها در پایش آثار تاریخی خبر داد و افزود: استفاده از پهپاد می‌تواند نقش مهمی در مستندسازی و رصد تخلفات ایفا کند و ما امیدواریم با حمایت‌های ملی این تجهیزات در اختیار یگان حفاظت قرار گیرد.

به گفته وی، اگرچه شرایط اقتصادی و کمبود امکانات محدودیت‌هایی ایجاد کرده است، اما با همکاری مردم و دستگاه‌های مرتبط، روند حفاظت از میراث فرهنگی فارس با جدیت ادامه دارد.