«کتابخانه عمومی» به مثابه «فضای کسب‌وکار»

یکی از کارویژه‌های مهم که توسط ایفلا (۲۰۱۰) برای کتابخانه‌های عمومی در نظر گرفته شده است، «پرکردن اوقات فراغت» است. در واقع، کتابخانه‌های عمومی، با تأمین و در دسترس قراردادن متون خواندنی، از جمله خواندن تفریحی و تمهید فضای لازم برای مصرف فرهنگی، غنای زندگی اجتماعی شهروندان را موجب می‌شوند. این مبحث همواره به طور جدی از جانب کتابداران نیز پیگیری شده است و معمولاً اغلب کتابخانه‌های عمومی برنامه‌ریزی ویژه‌ای برای اوقات فراغت گروه‌های مختلف جمعیت خدمت‌گیر خود دارند. 

اما چنانچه نقادانه به موضوع بنگریم پرداختن به اوقات فراغت همواره همچون تیغی دولبه عمل کرده است. از طرفی ابعاد مثبت آن غیر قابل انکار است و امروزه کتابخانه‌های عمومی یکی از پایگاه‌های مهم توجه به اوقات فراغت و گذران سالم و غنیِ وقت آزاد شهروندان قلمداد شده است و فعالیت‌های مرتبط با سرگرمی یکی از زمینه‌های اصلی جذب مخاطب و همچنین جذب حمایت‌های مالی و معنوی برای کتابخانه‌های عمومی بوده است. از طرفی، اوقات فراغت در شکل‌گیری برخی کلیشه‌های منفی در ارتباط با خواندن و کتابخانه‌های عمومی نیز بی‌تأثیر نبوده است. 

به‌واقع، همان گونه که از نام آن نیز برمی‌آید، «اوقات فراغت» نسبت به سایر فعالیت‌های مهم شهروندان، همواره یک امر ثانوی و در درجات بعدی اهمیت قرار داشته است و فعالیت‌هایی نظیر کار و تأمین معاش برای شهروندان از اولویت بالاتری برخوردار بوده است؛ چنانکه در پیمایش‌ها و پژوهش‌هایی که در ارتباط باعدم اقبال عمومی به خواندن و یا مراجعه به کتابخانه‌های عمومی مطرح شده است، عباراتی نظیر «فرصت کتاب خواندن ندارم!»، «فرصت مراجعه به کتابخانه عمومی ندارم!» و «هزینه خرید کتاب را ندارم!»، به‌کرّات در نتایج پژوهش‌ها گزارش شده است. به عبارتی، این گزاره‌ها – جدای از درست یا غلط بودن آن‌ها – موضوع دیگری را نیز در بطن خود دارند و آن بازنماییِثانوی‌بودن این امور و اولویت‌نداشتن آن برای شهروندان است؛ بنابراین، یکی از دلایل اهمیت پرداختن به مسئله کسب‌وکار در کتابخانه‌های عمومی، به این موضوع مرتبط بوده و توجه کتابخانه‌های عمومی به کسب‌وکار و فعالیت‌های مرتبط با معاش شهروندان می‌تواند در برهم زدن کلیشه‌های منفی نسبت به خواندن و ثانوی‌بودن برخی فعالیت‌های کتابخانه‌های عمومی تأثیر بسزایی داشته باشد.

کسب‌وکار و داشتن مهارت لازم همواره به عنوان یکی از ارزش‌های مهم اجتماعی برای افراد قلمداد شده و فراتر از کسب درآمد و تأمین معیشت، آثار مثبت اجتماعی برای شکوفایی استعدادهاو پرورش شخصیت افراد دارد. در فرهنگ دینی ما نیز بر واجب‌بودن تلاش برای کسب روزی حلال تأکید شده و احادیث متعددی در اهمیت و ارزش کار و تلاش اشاره شده است؛ چنانکه پیامبر اسلام (ص) می‌فرمایند: «عبادت ده جزء است که نُه جز آن در کار و تلاش برای کسب روزی حلال است» (بحارالأنوار، ج ۱۰۳، ص ۹)؛ بنابراین، پرداختن به مسئله کسب‌وکار از سوی متولیان کتابخانه‌های عمومی دستاوردهای بسیار ارزشمندی به همراه خواهد داشت. در گذشته، ورود به این موارد چندان آسان نبود و کار و فعالیت‌های مرتبط با فعالیت‌های اقتصادی، اموری بودند که محدود به فضاهای خاص و بعضاً خارج از محدوده متعارف شهرها بوده و نیاز به هزینه و تمهید شرایط خاص داشته که از عهده شهروندان عادی خارج بود. اما تحولات فناورانه و بروز تغییرات اساسی در سبک زیست اجتماعی بشر، مرزهای بین فضاهای کار و سایر فعالیت‌های افراد را کم‌رنگ کرده و پیدایش پدیده‌هایی نظیر «دورکاری» و «کوچ نشینیِ دیجیتالی» نتیجه زیستِ عجین‌شده با فناوری بشر امروزی است. کوچ نشینان دیجیتال امروزه بخشی جدایی‌ناپذیر از سبک زندگی و کسب‌وکارهای نوین هستند و در جامعه سیال و دیجیتالی شده، امکان کسب و کار و تحصیل درآمد با کمترین امکانات و زیرساخت‌های اتصال به شبکه اینترنت امکان‌پذیر شده است. حتی بسیاری از صاحب نظران و جامعه‌شناسان حوزه کسب و کار، بخش مهمی از آینده فعالیت‌های ارزش‌آفرین اقتصادی را در فعالیت‌های فناورانه و سبک‌های نوین کسب و کارها جستجو می‌کنند. 

کتابخانه‌های عمومی نیز، بیش از پیش، متقاعد شده‌اند که «فضای کتابخانه»، مرکز اجتماع برای فعالیت‌های فناورانه، همکاری و خلاقیت بر محور فرهنگ و فناوری دیجیتال و تسهیل کسب‌وکارهای کوچک باشد؛ به عبارتی، مکانی برای اینکه مردم در آنجا ملاقات، جستجو و تجربه کنند، یاد بگیرند و آموزش دهند و موضوعاتشان را به بحث و اشتراک بگذارند و آغاز فعالیت‌های اقتصادی را، با کمترین ریسک و سرمایه اولیه و بهره‌مندی از امکانات کتابخانه‌های عمومی، تمرین کنند. کتابخانه برای این کار زیرساخت‌ها و تجهیزات چندرسانه‌ای و رفاهی فراهم می‌کند و افرادی که در جستجوی فضایی برای کار هستند و امکان دسترسی به سایر فضاها را ندارند، به علت برخورداری از مزیت‌هایی که محیط عمومی کتابخانه نسبت به فضای شخصی و خانه دارد، به کتابخانه‌ها مراجعه می‌کنند. 

فضای کتابخانه عمومی یک فضای رقابتی، انگیزه‌بخش و تعاملی خواهد بود؛ بویژه در مناطقی از شهر و یا در شهرهای کوچک و روستاها که ممکن است عامه مردم امکان دسترسی و استفاده از سایر فضاهای عمومی را نداشته باشند، کتابخانه‌های عمومی نقش مهمی در این زمینه ایفا خواهند کرد. کتابخانه‌های عمومی با اذغان به نقش سازنده خود در اجتماع و ایجاد فضایی عمومی که کارآفرینان و کسب وکارهای آزاد بتوانند از آن استفاده کنند، اقدام به بازطراحی بخشی از فضاهای مازاد و عمومی خود می‌کنند. کتابخانه‌های عمومی با توجه به اینکه امکانات و زیرساخت‌های اولیه را دارا هستند، می‌توانند، با کمترین هزینه، به حمایت از کسب‌وکارهای دانش‌بنیان بپردازند. مسئله اساسی در کتابخانه‌های عمومی، تغییر رویکرد است؛ به گونه‌ای که از مکان‌هایی صرفاًبه عنوان قرائت‌خانه و حاکم بودن سکوت کهفقط امکان استفاده برای مثلاً افراد کنکوری را دارند به فضاهایی برای مراجعه عموم مردم بویژه جوانان خلاق، کارآفرین، ایده‌پرداز و علاقه‌مند به فعالیت‌هایی از قبیل کوچ نشینی دیجیتال تبدیل شوند. 

به این منظور می‌توان اهداف و دستاوردهای تغییر رویکرد از «قرائت‌خانه محوری» به «کتابخانه به مثابه فضای کسب‌وکار» را به شرح ذیل خلاصه کرد: 

– ایجاد فضایی برای رشد و خلاقیت‌های فردی؛ 

– تسهیل‌گربودن برای ایده‌پردازی؛ 

– ایجاد فضایی برای یادگیری و یاددهی گروهی؛ 

– فراهم آوری فضای جمعی برای رقابت و انگیزه‌بخشی به افراد؛ 

– امکان آشنایی و کارِ گروهی و تشکیل گروه‌های کسب وکار و شبکه‌سازی اقتصادی؛ 

– حمایت از فعالیت‌های دانش‌بنیان؛ 

– تسهیل برخورداری و دسترسی برابر آحاد جامعه؛ 

– حمایت ازگروه‌های ضعیف، گروه‌های خاص و گروه‌های کم برخوردار. 

کتابخانه‌ها همچنین می‌توانند بخشی از شبکه تقویت، توسعه کسب‌وکارها و شکوفایی اقتصاد محلی باشند و امکان یادگیری، کسب مهارت و تجربه و دسترسی به امکانات اولیه شروعِ کسب‌وکار را برای افراد فراهم کنند. کتابخانه‌ها می‌توانند، به عنوان مرجع و مرکز اطلاعات مربوط به کسب‌وکارهای محلی، فعالیت کنند و در ایجاد بانک اطلاعاتی برای مشاغل، کارآفرینان، جویندگان کار و توسعه‌دهندگان و سرمایه‌گذاران نقش ایفا کنند. سرانجام، کتابداران می‌توانند فرصت‌ها، نیازمندی‌ها و ظرفیت‌های محلیبرای سرمایه‌گذاری یا ایجاد کسب و کار را فراهم کرده و در اقتصاد تعاملی و فناورانه، نقش نوین خود را ایفا کنند. 

منابع: 

IFLA (۲۰۱۰). IFLA Public Library Service Guidelines, 2nd.