ارمغان تئوری «اقتصاد هنر» برای تئاتر چه بود؟/ تَرَکِ ستون سالن‌های خصوصی بیشتر شد
واژه «اقتصاد هنر» در تئاتر را با مدیران چهار تماشاخانه خصوصی درمیان گذاشتیم. نتیجه آن شد که قدمی برای تسهیل فعالیت‌های خصوصی در تئاتر برداشته نشده‌است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، "اقتصاد هنر" شاخه‌ای از علم اقتصاد است که اقتصاد خلق، توزیع و مصرف آثار هنری و ادبی را مورد مطالعه قرار می‌دهد. مطالعه "صنعت فرهنگ" در دهه 80 بیشتر برپایه گردش اقتصادی هنر‌هایی مانند موسیقی و سینما آغاز شد و سپس اقتصاد نهادهای فرهنگی نظیر موزه‌ها، کتابخانه‌ها و ساختمان‌های تاریخی را دربرگرفت. سوال‌هایی مانند "آیا هنر می‌تواند به اقتصاد کمک کند؟" یا "هنر در اقتصاد جدید"، "هنر بدون بازار" طی دهه‌های تسلط سرمایه‌داری و فراگیر شدن ایده پیوستن به سازمان تجارت جهانی (WTO) رشد کرده و در نظام‌های اقتصادی سرمایه محور طرفداران زیادی دارد. بر این اساس همواره سمینارهای متعددی مثلا باعنوان "هنر رونق اقتصاد" در ایالات متحده آمریکا برگزار می‌شود.
این کلید واژه اما با شروع فعالیت‌های دولت یازدهم و بیشتر از سوی مشاور اقتصادی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی (مهندس مرتضی کاظمی) به گوش رسید و بارها توسط علی مرادخانی، معاون امور هنری وزیر تکرار شد؛ تا آنجا که نه تنها در زمینه هنر موسیقی و تجسمی که هنرهای نمایشی (سه حوزه زیرمجموعه معاونت امور هنری) را دربرگرفت. کمبود تامل برانگیز سالن‌های نمایشی در پایتخت و کشور طی سال‌های اخیر موجب شد گروهی منتسب به خانواده هنرهای نمایشی یا خارج از آن با دشواری بسیار اقدام به سرمایه‌گذاری و راه‌اندازی سالن‌های نمایشی خصوصی کنند. خبرگزاری کار در گفتگو با تعدادی از این مدیران تعامل مسئولان علاقه‌مند به کلید واژه "اقتصاد هنر" را جویا شد که نتیجه در ادامه می‌آید.
مدیر تماشاخانه باران: ای‌کاش جواز ما به اندازه کفاشی اعتبار داشت
خیام وقار کاشانی، مدیر تماشاخانه تازه تاسیس باران در همین رابطه اظهار کرد: تعامل به شکلی که راهگشا باشد و به مسئولان تماشاخانه‌های خصوصی کمک قابل توجهی محسوب شود شاهد نبودیم. البته همه می‌دانیم این اتفاق به دلیل بضاعت اندک و توانایی کم معاونت امور هنری و اداره کل هنرهای نمایشی است.
او که طی چند سال گذشته تجربه مفیدی در زمینه مدیریت سالن‌های خصوصی پشت سر گذاشته؛ ادامه داد: یکی از مشکلاتی که مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در زمینه نهادینه‌سازی حمایت از فعالیت‌های فرهنگی خصوصی با آن مواجه هستند فقدان آیین‌نامه‌ای مدون برای تشکیل چنین نهادهایی است.
این مدیر جوان اداره کل هنرهای نمایشی را در زمینه صدور مجوز فعالیت سالن همدل دانست و گفت: نکته این است که اداره کل هنرهای نمایشی به ضرورت چنین رویکردی پی برده اما بدنه دولت تعریفی از این حرکت ندارد. بنابراین حمایت‌ها فقط معنوی خواهد بود.
اما در شرایطی که نهادهایی مانند معاونت امور هنری و به تبع آن اداره کل هنرهای نمایشی همواره سازِ کمبود بودجه کوک می‌کنند؛ امکاناتی در اختیار دارند که در صورت فعال شدن برای مدیران سالن‌های خصوصی راهگشا خواهد بود. مدیر تماشاخانه باران در همین رابطه بیان کرد: مسئولان می‌توانستند کارهایی انجام دهند که ندادند. مثلا در دوره آقای طاهری یک سازمان به ما اعلام کرد اگر از مرکز هنرهای نمایشی معرفی‌‌نامه ارائه کنیم مشمول حمایت‌های آنها می‌شویم. اتفاقا حمایت اعلام شده هم مالی نبود و قراری برای دریافت پول نداشتیم؛ بلکه به اعلام کردند اگر نقشه سالن مورد نظر خود را به آنها بدهیم، بدون دریافت هزینه برای ما سالن می‌سازند.
وقارکاشانی در انتها با بیان اینکه هرگز چنین معرفی‌‌نامه‌ای صادر نشد، به بی‌اعتباری مجوز سالن‌ها نزد نهادهای مالی اشاره کرد و گفت: ای کاش این مجوز به اندازه جواز کسب کفاشی و قصابی اعتبار داشت تا بتوانیم از تسهیلات بانکی با بهره اندک استفاده کنیم. فراموش نکنیم حمایت دولت از بیشتر شدن سالن‌های خصوصی جذب مخاطب بیشتر را به همراه دارد و در یک محدوده زمانی 10 ساله تاثیر مثبتی بر تئاتر ایران می‌گذارد.
مدیر تماشاخانه استاد مشایخی: 80 درصد گروه‌ها بدون درآمد روی صحنه رفتند
اما آنچه در انتهای صحبت‌های مدیر تماشاخانه باران عنوان شد در صحبت‌های مدیر دیگری تکرار شد. شاهین چگینی، مدیر پلاتو "مان" و تماشاخانه استاد مشایخی با بیان اینکه در دوران مدیرکل قبل، سالن زیر نظرش تا مرز تعطیلی پیش رفته است، بیان کرد: آن زمان برای راه‌اندازی سالن‌های خصوصی استانداردهایی تعیین شد که دشواری زیادی برای ما ایجاد می‌کرد. بویژه در شرایطی که دریافت حمایتی از اداره کل هنرهای نمایشی صفر بود.
او با تاکید بر اینکه درآمد سالن‌ها روزانه است، ادامه داد: ما هم درآمد زیادی نداشتیم که بتوانیم از محل اندوخته اصلاحات مورد نظر اداره کل را اعمال کنیم. به همین دلیل مجوز را لغو کردند تا موارد برطرف شود که فشار زیادی به ما تحمیل کرد. در نهایت هم برای برطرف شدن مسئله و جلوگیری از ادامه تعطیلی ناچار شدیم پول قرض کنیم.
چگینی بی‌توجهی هنرمندان به خصوصی‌سازی در تئاتر را عامل دیگر حرکت کند به سوی چنین جریانی دانست و اظهار کرد: چرا هنرمند به این حرکت توجه نمی‌کند؟ چون امکان تاسیس کمپانی‌های تئاتری فراهم نشده و شرایط پرداخت حقوق به عوامل وجود ندارد. اما به هر ترتیب ما در این مسیر گام برمی‌داریم و گریزی جز این نیست. بعضی دوستان هم معتقدند هر زمان پول نیست، دولت سراغ تئوری فعال شدن بخش خصوصی می‌رود.
این مدیر به آسیب عقب‌نشینی دولت از حمایت سالن‌ها و گروه‌ها اشاره کرد و افزود: وقتی حمایت نباشد سالن‌دار ناچار است برای تامین هزینه‌ها به گروه نمایشی فشار بیاورد. در این شرایط مانده‌ای برای گروه باقی نمی‌ماند تا خوشحال باشد که ضرر مالی نکرده است.
چگینی در همین رابطه آمار عجیبی از تعداد اجراها و میزان موفقیت مالی گروه‌ها ارائه داد و گفت: در سال 93 حدود 40 نمایش در تماشاخانه ما روی صحنه رفتند که به جرات می‌توانم اعلام کنم در پایان اجراها پولی برای 80 درصد از گروه‌ها باقی نماند. مشخص نیست گروه‌های جوان چند بار دیگر می‌توانند چنین ضررهایی را تحمل کنند. تئاتر ایران در سه سال گذشته ناچار به تحمل دشواری‌های زیادی شد اما به هر ترتیب گلیم خود را از آب بیرون آورده است. در شرایطی که اداره کل هنرهای نمایشی طی این مدت دست از حمایت مالی گروه‌ها شست (جز بعضی حمایت‌های خاص و اندک) عوض حمایت مبالغی نیز از گروه‌ها دریافت کرد. (کسر20 درصد از فروش گیشه نمایش‌ها)
مدیر تماشاخانه استاد مشایخی علاوه بر بیان کاستی‌ها؛ پیشنهادهایی مطرح کرد و گفت: بد نیست اداره کل هنرهای نمایشی تلاش کند که مشابه آنچه در زمینه ورزش رخ می‌دهد؛ آیین‌نامه یا قانونی برای صرف درصدی از بودجه نهادها و سازمان‌ها در امور فرهنگی تدوین کند. یا اینکه دوستان در معاونت امور هنری و اداره کل هنرهای نمایشی با صاحبان کارخانجات، سازمان‌ها و افراد توانمند؛ تفاهم‌نامه‌هایی امضا و مدیران سالن‌ها را با این افراد مرتبط کنند بلکه شاهد گشایش باشیم.
چگینی در انتها به جلسه مشترک خود با معاون امور هنری اشاره کرد و گفت: با آقای مرادخانی طرح از "مدرسه تا دانشگاه" را در میان گذاشتم و معتقدم در صورتیکه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزیر آموزش و پرورش پل ارتباطی برقرار کنند؛ می‌توانیم گروه‌های تئاتری را در مدارس مستقر کنیم.
او تصریح کرد: پیشنهاد فعال شدن جشنواره تئاتر مدارس را نیز مطرح کرده‌ام و گفته‌ام حاضرم از نفرات برگزیده برای حضور در کارگاه‌های آموزشی خارج از کشور حمایت کنم. گرچه می‌دانیم آموزش و پرورش در برابر تئاتر مقاومت می‌کند اما باید به تلاش‌ها ادامه داد. در نهایت هم نامه‌ام در انبوه کاغذها مفقود شد!
مدیر تماشاخانه سه‌نقطه: دولت موازی‌کاری می‌کند
محمدحسن نجفی به انتظار هنرمندان از دولت جدید اشاره کرد و گفت: بر این باور بودیم که در دولت جدید اتفاق‌های خوشایندی در زمینه حمایت‌های مادی و معنوی از هنرمندان خواهد افتاد؛ اما با گذشت یک سال اینطور به نظر می‌رسد که حمایت دولت قبل از تئاتر به مراتب بیشتر بود. بویژه در زمینه حمایت از فعالان تئاتر خصوصی که از نزدیک درد آن را کشیده‌ام.
او ادامه داد: شاید شاخصه‌ها در دولت قبل طوری بود که رهیافت مورد نظر هنرمندان را پیگیری نمی‌کرد اما معتقدم دلسوزانه با مسائل مواجه می‌شد. من از فروردین سال گذشته درخواست دیدار با معاون امور هنری داشتم اما حتی موفق نشدم به دفتر ایشان نزدیک شوم و پاسخ درخواست‌هایم را نگرفتم.
مدیر تماشاخانه سه نقطه که پیشنهادهای زیادی برای گسترش فضاهای خصوصی نمایشی در سر دارد؛ خاطرنشان کرد: مسیر بروکراتیک اداری در دولت جدید به شدت افزایش یافته و برای هماهنگی یک دیدار ساده ناچار هستیم مراحل زیادی طی کنیم.
نجفی؛ رقابت پنهان دولت با سالن‌های خصوصی را یکی دیگر از عوامل عدم پیشرفت امور در این زمینه دانست و گفت: شما می‌بینید طرح آموزشی یک تماشاخانه خصوصی عینا در بنیاد رودکی پیاده می‌شود و اتفاقا دوستان مبلغی فراتر از بخش خصوصی طلب می‌کنند. ما درحالی شاهد چنین رفتاری هستیم که این محل همواره از امکانات دولتی بهره برده و صحنه رقابت را به نفع خود تغییر می‌دهد.
مدیر تماشاخانه سه نقطه پیشنهادهای خود برای رفع نواقص موجود میان تعامل دولت و صاحبان تماشاخانه‌های خصوصی را در قالب بیان کمبودها عنوان کرد و گفت: چرا با شهرداری یا معاونت اجتماعی مذاکره نمی‌شود حداقل یک پرتال 3.4 برای معرفی سالن‌ها سر خیابان نصب کنند؟
او با بیان اینکه بعضی مسائل چنان پیش‌پا افتاده هستند که هیچکس مایل به طرح آنها نیست؛ افزود: آیا نمی‌شود طی تفاهم‌نامه‌ای از شهرداری بخواهیم فقط از چاپ مواد تبلیغی و بروشور گروه‌هایی که در تماشاخانه‌های خصوصی به صحنه می‌روند؛ حمایت کند؟ شهرداری حتی امکان چاپ این بروشورها دارد و همین عنصر به ظاهر کم اهمیت حداقل دو میلیون تومان از هزینه گروه‌ها را پوشش می‌دهد.
نجفی از کم‌توجهی به سالن‌های خصوصی طی یک سال گذشته گلایه کرد و گفت: زمانی دفتر توسعه فعالیت‌های هنری به آموزشگاه‌های هنری وام پرداخت می‌کرد. اما هر بار پیگیر شدم؛ گفتند بودجه نداریم و بار دیگر اعلام کردند؛ تمام شد!
او در پایان خاطرنشان کرد: چرا مسئولان پیگیر اجرایی شدن قوانین نیستند؟ به نظرم مدیران کمتر از ما به تئاتر ارادت دارند؛ چون اگر این مبالغ را در محل دیگری سرمایه‌گزاری می‌کردیم عواید بیشتری داشت، اما حالا که قدم پیش گذاشته‌ایم بی‌مهری می‌شود.
میلاد شجره: بین دولت و بخش خصوصی تعاملی وجود ندارد
تعدادی از سالن‌های خصوصی تازه تاسیس در پایتخت، بنابر تصور عام دل به دریا زده و با فاصله بیشتر نسبت به مرکز شهر و مجموعه تئاترشهر فعالیت می‌کنند. فاصله زیاد این سالن‌ها با محل استقرار دانشکده‌های تئاتری و سالن‌های نمایشی شناخته شده موجب می‌شود گروهی از تماشاگران گاهی قید خرید بلیت و تماشای آثار را بزنند.
میلاد شجره، سرپرست سالن تئاتر موج که مدتی است در محدوده خیابان میرداماد کار خود را آغاز کرده؛ درباره تعامل دولت اظهار کرد: سالن‌های خصوصی همواره بدون حمایت دولت و به صورت خودگردان هزینه‌ها را تامین کرده‌اند و مراودات خاصی میان مسئولان این سالن‌ها و اداره کل هنرهای نمایشی یا معاونت امور هنری وجود ندارد.
او ادامه داد: همین عامل موجب فشار بیشتر به گروه می‌شود یا مسئولان سالن ناچار می‌شوند تعداد اجراها را افزایش دهند که قطعا استهلاک بیشتر به همراه دارد.
شجره از رد نمایشنامه‌ها به‌عنوان یکی از عوامل اثرگذار بر حیات اقتصادی سالن‌ها یاد کرد و گفت: نمایندگان شورای ارزشیابی و نظارت اداره کل هنرهای نمایشی منظم عمل می‌کنند و طبق قراری که از قبل اعلام می‌شود برای بازبینی به سالن می‌آیند. اما گاهی گروهی تمرین‌ها را آغاز می‌کند و ما هم با درنظر گرفتن حساسیت‌ها تصور می‌کنیم مجوز می‌گیرد اما بعد خلاف تصورات اتفاق می‌افتد. به این ترتیب سالن باید به سرعت یک گروه را جایگزین کند که اصولا حرفه‌ای و صحیح نیست.
نتیجه:
اظهارات افرادی که مستقیم با نهادهایی چون معاونت امور هنری یا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تعامل هستند نشان می‌دهد حتی اگر ایده لیبرالی کاسبی آثار هنری و نتایج آن را بپذیریم؛ در یک سال و چند ماه گذشته کوچکترین قدمی در زمینه تسهیل فعالیت‌های خصوصی در تئاتر برداشته نشده و ایده اقتصادی مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در حد حرف باقی مانده است.
این گفته‌ها همچنین نشان می‌دهد معاون امور هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز برخلاف صحبت‌های خود در آیین پایانی چهارمین جشنواره تئاتر استانی البرز عمل کرده است. مرادخانی در آن جلسه گفته بود: "مشارکت بخش خصوصی برای احیای اقتصاد تئاتر ضروری است 8/6/93"
درنهایت این سرمایه‌گذاران هستند که بی‌کوچکترین حمایتی از سوی دولت همچنان به سختی چراغ موسسه‌های فرهنگی و سالن‌های محقر تئاتر را روشن نگهداشته‌اند.