در گفتگو با ایلنا مطرح شد؛
دژ برازجان؛ میراث جهانی فراموش شده بوشهر/ مرمت کاروانسرای ثبت جهانی شده نیمهکاره است
کاروانسرای برازجان، بنایی قاجاری در قلب دشتستان، فقط محل استراحت کاروانها نبوده است. اینجا جایی است که روزی تجار خلیج فارس شب را به صبح میرساندند، زمانی به زندان تبعیدیان سیاسی تبدیل شد و در مقاطعی، نامش با قیامهای ضد استعماری جنوب و چهرههایی چون رئیسعلی دلواری، غضنفرالسلطنه برازجانی و ناصرالدیوان کازرونی گره خورد. با وجود چنین پیشینهای، این کاروانسرا که در سال ۱۴۰۲ بهعنوان تنها اثر جهانی استان بوشهر در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد، امروز با مرمت نیمهتمام و نبود روایت تاریخی، بیش از هر زمان دیگری در معرض فراموشی قرار دارد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، کاروانسرای برازجان که با نامهای «کاروانسرای مشیر» و «دژ برازجان» نیز شناخته میشود، یکی از ۵۴ کاروانسرای ایرانی است که در قالب پرونده زنجیرهای «کاروانسراهای ایران» در سال ۲۰۲۳ میلادی (۱۴۰۲ شمسی) در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد؛ جایگاهی که آن را به تنها اثر جهانی استان بوشهر تبدیل کرده است.
محسن عباسپور، فعال میراثفرهنگی بوشهر، درباره اهمیت این بنا به ایلنا گفت: این کاروانسرا از نظر معماری، وسعت و سلامت کالبدی، در زمره شاخصترین کاروانسراهای دوره قاجار در جنوب کشور قرار دارد، اما این جایگاه جهانی هنوز به توجه و حفاظت شایسته منجر نشده است.
حلقهای کلیدی در شبکه تجارت جنوب
در دوره قاجار، بوشهر پیشروترین بندر ایرانی در حاشیه خلیج فارس برای ارتباط با جهان بود. وجود کنسولگریهای خارجی، تجار بزرگ و حجم بالای مبادلات اقتصادی، این شهر را به دروازه ورود کالا به ایران تبدیل کرده بود. در این میان، کاروانسرای برازجان بهعنوان دومین منزلگاه پس از بندر بوشهر، نقشی محوری در اسکان کاروانها و توزیع کالا به مناطق مرکزی کشور ایفا میکرد.
عباسپور با اشاره به این نقش گفت: بخش قابل توجهی از مالالتجارههایی که وارد بوشهر میشدند، از همین کاروانسرا به نقاط مختلف کشور ارسال میشدند. این نقش اهمیت اقتصادی و مردمشناختی این بنا را دوچندان میکند.
این کاروانسرا با حدود ۷ هزار مترمربع زیربنا، اتاقهای متعدد و ساختار چهاربرجی، از آخرین نمونههای کاروانسراهای بزرگ ایران بهشمار میرود. سلامت نسبی بنا و وضوح پلان معماری آن، این اثر را به یک نمونه کمنظیر برای پژوهش در حوزه معماری، تاریخ و میراثفرهنگی تبدیل کرده است.
به گفته عباسپور، این بنا هم از منظر زیباشناسی و هم از نظر الگوی فضایی، میتواند بهعنوان یک مرجع مطالعاتی جدی مورد استفاده پژوهشگران قرار بگیرد، اما نبود زیرساخت و برنامهریزی، این ظرفیت را بلااستفاده گذاشته است.
از کاروانسرا تا زندان؛ روایتهای ناگفته تاریخ معاصر
کاروانسرای برازجان در مقاطعی از تاریخ، کارکردی فراتر از یک بنای خدماتی داشته و بهعنوان زندان مورد استفاده قرار گرفته است. برازجان در دورههایی تبعیدگاه چهرههای سیاسی بوده و این کاروانسرا محل نگهداری برخی از نامداران سیاسی کشور شده است.
این پیشینه، کاروانسرای برازجان را به یکی از نقاط مهم برای مطالعه تاریخ معاصر ایران تبدیل میکند؛ اهمیتی که هنوز در فضای داخلی بنا هیچ نشانی از آن دیده نمیشود.
اهمیت این بنا تنها به تجارت و زندان محدود نمیشود. کاروانسرای برازجان یکی از نقاط مورد توجه در قیامهای ضد استعماری جنوب بوده است؛ قیامهایی که نامهایی چون رئیسعلی دلواری، غضنفرالسلطنه برازجانی، شیخحسن چاهکوتاهی و ناصرالدیوان کازرونی را در تاریخ جنوب ایران ماندگار کردهاند.
عباسپور در اینباره تأکید کرد: ارزش این کاروانسرا فقط در کالبد آن نیست، بلکه در رویدادها و خاطرات تاریخی است که در پیرامون آن شکل گرفته؛ خاطراتی که امروز هیچ بازنمایی مشخصی در بنا ندارند.
مرمت نیمهتمام؛ خطری برای یک اثر جهانی
اگرچه در سالهای گذشته اقداماتی برای مرمت کاروانسرا انجام شده، اما این اقدامات نیمهتمام رها شدهاند. جدارههای بیرونی تا حدی استحکامبخشی شدهاند، اما فضاهای داخلی، حجرهها، شاهنشینها و شبستانها همچنان فرسودهاند و برخی بخشها نیازمند مرمت اضطراری هستند.
به گفته عباسپور، این بنا برای خروج از وضعیت فعلی، به بودجهای جدی و برنامهای منسجم نیاز دارد، در غیر این صورت، فرسایش تدریجی میتواند به آسیبهای جبرانناپذیر منجر شود.
درحالحاضر کاروانسرای برازجان بهصورت رسمی به روی گردشگران باز نیست و بازدید تنها با هماهنگی امکانپذیر است. این در حالی است که بوشهر، بهویژه در فصل زمستان، به یکی از مقاصد مهم گردشگری کشور تبدیل شده و فعالسازی این کاروانسرا میتواند هم به جذب گردشگر و هم به رونق معیشت مردم محلی کمک کند.
شاید مهمترین ضعف امروز کاروانسرای برازجان، نبود روایت تاریخی باشد. بازدیدکننده در این بنا نشانی از جنبشهای ضد استعماری، تردد کاروانهای تجاری یا زندانی شدن چهرههای سیاسی نمیبیند؛ درحالیکه این رویدادها بخش جداییناپذیر هویت بنا هستند.
اگر این روایتها بازآفرینی نشوند، کاروانسرای برازجان، با همه ثبتهای ملی و جهانی تنها به پوستهای تاریخی تبدیل خواهد شد که با تاریخی پرهیاهو و ارزشمند در جنوب ایران، خاموش می شود.
