مرمت‌های غیراصولی چگونه به یکی از چهار مسجد آبی جهان آسیب زد؟

به گزارش خبرنگار ایلنا، مسجد کبود تبریز که به فیروزه جهان اسلام شهرت دارد و جزو ۴ مسجد تاریخی تزئین شده با کاشیکاری آبی در جهان است، تنها اثر باقیمانده از سلسله قراقویونلوها در ایران است که در سال ۸۴۵ هجری شمسی به دستور «ابوالمظفر سلطان جهانشاه»، مقتدرترین حکمران سلسله قراقویونلوها و به همت دخترش «صالحه خانم» به سبک معماری اسلامی و آذری ساخته شد. 

بخش‌های زیادی از این مسجد در زلزله ۲۶۰ سال قبل آسیب دید و گنبدهای آن فروریخت و تنها چیزی که باقیماند، سردر و پایه‌های مسجد چیز دیگری از آن باقی نماند. 

مسجد کبود یکی از چهار مسجد تزئیین شده با کاشیکاری‌های آبی در جهان است و سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و سال ۱۳۱۸ نیز کار ترمیم گنبدها و بازسازی مسجد آغاز و این روند تا سال ۱۳۵۵ ادامه یافت. اما در دهه‌های گذشته مرمت و بازسازی این مسجد چنان غیراصولی بوده است که بخش‌های الحاقی زیادی به آن افزوده شد. 

پشت محراب قدیمی، قسمت دیگری از این مسجد شامل اتاقی بزرگ با کفپوش و دیوارهای مرمرین وجود دارد و در انت‌ها به سردابی کوچک ختم می‌شود. در این محل جهانشاه و همسرش خاتون جان بیگم که چند سال بعد از اتمام ساخت مسجد فوت شدند، دفن اند. این بخش، خاکی و خالی است و گفته می‌شود بعد از زمین لرزه تبریز، هر چه در این بخش بوده حتی بخش‌هایی از مرمر تزئینی آن به تاراج رفته‌است. 

افزودن الحاقات یونانی و رومی به مسجد فیروزه‌ای ایران

محمود مهدی پور، در گفت‌وگو با ایلنا اعلام کرد: متاسفانه مشکلات و معضلات بسیاری درخصوص بناها و آثار تاریخی حداقل در سطح استان ما وجود دارد که البته کمابیش در سطح کشور هم دیده می‌شود و متاسفانه تلاش جدی در بدنه و ساختار اداری برای حل آن مشکلات دیده نمی‌شود. 

او افزود: اخیرا موضوع مداخله و مرمت در سه بنای تاریخی مسجد کبود، برج‌های تاریخی مراغه و مسجد جامع مرند از سوی صاحب‌نظران و متخصصان مورد نقد و پیگیری بوده است. 

عضو هیات مدیره هیات مدیره انجمن متخصان حفاظت و مرمت بافت‌ها و بناهای تاریخی استان آذربایجان شرقی با اعلام این که مشابه و نمونه مسجد کبود تبریز در جهان کم نظیر وحتی بی‌نظیر است، گفت: در بناهای مهمی چون مسجد کبود مداخلاتی صورت گرفته که از لحاظ علمی مرمت و حفاظت در تناقض گرفته و حتی متخصصان مرمت، تاریخ، باستان‌شناسی و حوزه‌های مرتبط دیگر را به واکنش وادار کرده است. 

او با اعلام اینکه در برخی فضاهای این مسجد تاریخی که حدود ۶۰۰ سال قدمت دارد، الحاقات کالبدی شبیه به معابد یونانی و رومی در بالای ایوان شمالی مسجد ایجاد شده است، گفت: افزودن و تکمیل تزئینات فروریخته کاشیکاری که در واقع تکمیل بخش‌های از قبل فرو ریخته است هم از جمله مواردی است که از نظر علم مرمت دچار خدشه است و به همین دلیل اقدامات مرمتی انجام شده در مسجد کبود تبریز اصالت هویتی و کالبدی این اثر ملی را زیر سوال برده است. 

آسیب جدی مرمت‌های غیراصولی به مسجد کبود تبریز

مهدی‌پور با اشاره به منشورها و معاهدات بین المللی مرتبط با حفاظت و مرمت آثار تاریخی که بر حفظ اصالت وعدم خدشه به بناهای تاریخی تاکید دارد، گفت: حفظ سیما و منظر و کیفیت ظاهری بناهای تاریخی بسیار مهم هستند و اصل برگشت‌پذیری نیز یکی از اصول مرمت است که بر مبنای آن تمامی اقدامات صورت گرفته در بخش‌های مرمتی باید قابل بازگشت به حالت پیش از مرمت باشند تا اگر در زمان و دوره‌های دیگر، متخصصان با اطلاعات و دانش و تکنولوژی جدیدتر امکان مرمت و حفاظت بهتر از یک بنای تاریخی را داشتند، بتوانند الحاقات را به حالت اولیه بازگردانند و مرمت دقیق‌تر انجام دهند. اما متاسفانه برغم ادعاهای صورت گرفته درباره مرمت مسجد کبود تبریز، این موارد در مرمت این اثر تاریخی متعلق به قرن نهم هجری نادیده گرفته شده است. 

این عضو انجمن متخصصان حفاظت و مرمت بافت‌ها و بناهای تاریخی استان آذربایجان شرقی آسیب‌های وارد شده به مسجد کبود تبریز به نام مرمت در دوره‌های مختلف را بیش از این موارد اعلام کرد و گفت: در مرمت‌های صورت گرفته تشخیص مرمت اصل از بدل مشخص نیست و باز هم در این مورد اصول مرمت رعایت نشده است. چون بخش‌های مرمت شده به عنوان بدل و بخش‌های اصیل به عنوان اصل باید قابل تمایز از یکدیگر باشند تا مشخص شود بنا در چه دوره‌ای مرمت شده است. این مورد هم در مرمت‌ها نادیده گرفته شده است که البته فقط مختص مسجد کبود تبریز نیست و در سایر بناها هم این آسیب‌ها دیده می‌شود. 

این کارشناس مرمت بافت‌ها و بناهای تاریخی با اعلام اینکه در فرایند مرمت علمی چند گزاره بسیار تعیین کننده است، افزود: آسیب شناسی، ارائه راهکار و درمان گزاره‌های تعیین کننده در مرمت یک بنای تاریخی هستند. متاسفانه در مورد مرمت آثار و بناهای تاریخی استان آذربایجان شرق بویژه مسجد کبود تبریز، به لحاظ شکلی و ساختار اداری، تشریفات مرمت علمی رعایت نشده است. 

مهدی‌پور وجود طرح مرمت برای تمامی بناهای تاریخی را امری ضروری اعلام کرد و گفت: در رابطه با بناهای دارای حساسیت بالا به ویژه بناهایی که ثبت جهانی یا ملی شده‌اند اهمیت وجود طرح مرمت بسیار بیشتر است. 

عضو هیات مدیره انجمن متخصصان حفاظت و مرمت بافت‌ها و بناهای تاریخی استان آذربایجان شرقی اعلام کرد: متاسفانه در مورد پروژه مسجد کبود تبریز با نبود طرح مرمت وعدم بررسی و تصویب قانونی چنین طرحی در دستگاه‌های ذیربط مواجه هستیم. 

دلیل ضعف پروژه‌های مرمتی در ایران

این متخصص مرمت بناهای تاریخی استان آذربایجان شرقی، نبود بودجه مناسب برای مطالعه، آسیب‌شناسی و تدوین طرح مرمتی بناهای تاریخی و اجرای مرمت‌ها را از جمله مشکلات موجود در مسیر مرمت اصولی آثار و بناهای تاریخی کشور اعلام کرد و گفت: این شرایط در حالی در ایران جریان دارد که برخی کشورهای آسیای شرقی حتی در نبود بناهای تاریخی، تولید هویت تاریخی و باستانی می‌کنند و از آن به عنوان ظرفیتی برای برنامه‌های گردشگری استفاده می‌کنند. اما متاسفانه در ایران با داشتن میراث چند هزارساله هنوز نتوانسته‌ایم از داشته‌های تاریخی خود ظرفیت گردشگری بالا بسازیم و با بناهای تاریخی کشور اینگونه رفتار می‌شود. 

محمود مهدی‌پور یکی از دلایل ضعف مرمتی در استان آذربایجان شرقی راعدم استفاده از متخصصان این حوزه و کمبود شدید نیروی کارشناسی در بدنه و ساختار میراث فرهنگی این استان اعلام کرد و گفت: تنها راهکار بهبود وضعیت مرمت بناهای تاریخی این استان از جمله بطور ویژه مرمت مسجد کبود تبریز، تدوین طرح جامع مرمت با بهره گیری از نظر کارشناسان و تخصیص بودجه کافی برای مطالعات آسیب‌شناسی و اجرای مرمت‌های اصولی بر مسجد کبود تبریز از سوی مسئولین استانی و وزارت میرا ث فرهنگی است.