گزارش ایلنا از تخریب محوطه‌های باستانی و بناهای تاریخی در جنگ غزه

به گزارش خبرنگار ایلنا، از زمان آغاز جنگ علیه غزه، میراث فرهنگی فلسطین دستخوش تخریب گسترده شده و در قالب یک نابودی فرهنگی سیستماتیک، مکان‌های باستانی، بناهای تاریخی و مذهبی، موزه‌ها، بناهای فرهنگی و دانشگاهی، بناهای عمومی و تأسیسات زیربنایی هدف قرار داده شده است. 

نوار غزه ۳۶۵ کیلومتر مربع وسعت دارد که تا پیش از جنگ غزه ۲.۳ میلیون فلسطینی را در خود جای داده بود. غزه سرشار از مکان‌های باستانی و تاریخی بود و براساس بررسی‌های باستان‌شناسی انجام شده در یک قرن اخیر، علاوه بر شهرها و شهرستان‌های موجود در این باریکه که در شهرهای غزه، خان یونس، دیر البلح، رفح و بیت حنون قرار داشتند، ده‌ها روستا و اردوگاه نیز بررسی شده‌اند که نتیجه آن‌ها شناسایی و ثبت حدود ۱۳۰ مکان باستانی به اعلام وزارت گردشگری و آثار باستانی غزه بود. 

نام باستانی کنعانی غزه، گزاتو بود، نامی که در متون مصری مربوط به قرن پانزدهم پیش از میلاد نیز آمده است. این شهر به عنوان شهر کنعان شناخته می‌شد و یکی از پنج شهر متحد در تورات بود و نام آن در افسانه‌های مذهبی مانند سامسون، جالوت و دلیله نیز ذکر شده است. 

نام این شهر همچنین در متون آشوری و در کتیبه‌های مائین یمن هم ذکر شده است. این شهر از طریق مسیر تجاری بخور به شبه‌جزیره عربستان متصل می‌شد و از قرن هفتم پیش از میلاد به مرکز خرید شبه جزیره در ساحل مدیترانه تبدیل شد. غزه و یمن روابط تجاری، فرهنگی بسیاری در طول تاریخ داشت. 

براساس اعلام موسسه مطالعات فلسطین، نام غزه در منابع کلاسیک که لشکرکشی اسکندر کبیر به شرق را توصیف کرده‌اند، بیشتر ذکر شده است. در دوره پیش از اسلام، تجارت غزه با قبیله قریش در مکه رونق داشت و گفته می‌شود، پدر بزرگ پیامبر (صلی الله علیه و آله)، یعنی «هاشم بن عبد مناف»، در غزه درگذشت و در همین شهر به خاک سپرده شد. به همین دلیل از این شهر به عنوان «غزات هاشم» نیز نام برده شده است. غزه اما اهمیت خود را به عنوان یک بندر و ایستگاه در جاده بین مصر و سوریه بزرگ در دوران اسلامی حفظ کرده است. 

قلعه خان یونس نیز در دوران مملوک ساخته شد و به دومین شهر پرجمعیت پس از غزه تبدیل شد. غزه، زادگاه فقیه مشهور الشافعی، بنیانگذار مکتب فقه اسلامی شافعی نیز بود.

قوانین بین الملل و کنوانسیون‌های جهانی چه می‌گویند؟

براساس قوانین بین المللی، فلسطین و غزه به عنوان سرزمین‌های اشغالی شناخته شده‌اند و رژیم صهیونیستی باید به عنوان یک قدرت اشغالگر از مفاد قوانین جهانی که تعهد به حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی را تصریح می‌کند، به ویژه اجرای کنوانسیون‌های ۱۹۴۸ در مورد پیشگیری و مجازات جرم نسل‌کشی؛ کنوانسیون چهارم ژنو ۱۹۴۹ و ضمائم آن؛ کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه برای حفاظت از اموال فرهنگی در صورت درگیری مسلحانه و توصیه‌نامه ۱۹۵۶ یونسکو در مورد اصول بین‌المللی قابل اجرا در کاوش‌های باستان‌شناسی پیروی کند. 

بند ۴ ماده ۲۷، ضمیمه چهارم مقررات لاهه در سال ۱۹۰۷ نیز که وظیفه نیروهای مسلح در شرایط محاصره را مشخص کرده است، تصریح دارد که تمام اقدامات لازم برای جلوگیری از آسیب رساندن به عبادتگاه‌ها و سایر ساختمان‌هایی که مؤسسات هنری، علمی یا خیریه یا آثار باستانی تاریخی را در خود جای داده‌اند باید انجام شود. ماده ۵۶ کنوانسیون لاهه نیز که سال ۱۹۵۴ تصویب شد، هرگونه آسیب به اماکن مذهبی را ممنوع کرد.

تخریب سیستماتیک میراث فرهنگی فلسطین

اقدامات تخریبی رژیم صهیونیستی در طول جنگ غزه بیش از ۶۰۰ شهر و روستای فلسطینی را هدف قرار داد. سازمان‌های محلی غزه، ارزیابی‌های اولیه‌ای از خسارات را بر اساس شهادت‌ها و گزارش‌های میدانی و با استفاده از اطلاعات ماهواره‌ای انجام داده‌اند. در این گزارش، یادداشت داخلی وزارت گردشگری و آثار باستانی نیز وجود دارد که تخریب تعداد زیادی از اماکن باستانی و ساختمان‌های تاریخی را ثبت کرده است. 

برنامه موضوعی «میراث برای صلح» و ایکوموس فلسطین نیز ارزیابی خسارات وارده به حدود ۲۳ مکان تاریخی از ۱۰۰ مکان تاریخی و باستانی موجود در غزه را تایید کرده است. با توجه به اطلاعات به دست آمده، خسارات زیادی به اماکن باستانی، شهرهای تاریخی، مساجد، کلیساها و زیارتگاه‌های مذهبی، موزه‌ها و کتابخانه‌ها، مراکز نسخ خطی، مراکز فرهنگی و هنری، دانشگاه‌ها و مؤسسات دانشگاهی وارد شده است و تصاویر به دست آمده از مکان‌های باستانی و بناهای تاریخی غزه، نشان‌دهنده تخریب سیستماتیک میراث فرهنگی است که طی حدود پنج هزار سال شکل گرفته بودند و حالا به اعلام روزنامه گاردین به تلی از آوار تبدیل شده اند. 

برجسته‌ترین اماکن تاریخی و باستانی تخریب شده در غزه، شمال «تل السکان» در جنوب غزه است که باستان‌شناسان شواهدی از اوایل عصر برنز در آن کشف کرده‌اند. گزارش‌های اولیه نشان می‌دهد که «تل العجل» نیز هدف قرار گرفته است، مکانی که نمایانگر تاریخ غزه در دوران میانی و پایانی عصر برنز است. اماکن تاریخی «تل المنطار» و زیارتگاه‌های باستانی «شیخ علی المنطار» و «شیخ رضوان» هم آسیب‌های گسترده دیده‌اند. همچنین محوطه باستانی «البلاخیه» که نمایانگر بندر باستانی غزه و «آنتدون»، در دوران یونانی - رومی است، هدف قرار گرفته است. کلیسای دوران بیزانس نیز در جبلیه که موزاییک‌های بسیار غنی و پیکره‌های انسان، حیوانات، گیاهان و صحنه‌های اساطیری در آن وجود داشتند خسارات شدید دیده است. گورستان تاریخی جبلیه نیز که صدها مقبره مربوط به دوره‌های رومی و بیزانسی در آن کاوش باستان شناختی شده بود، تخریب شده است. 

صومعه «سنت هیلاریون» در محوطه باستانی «تل‌ام امیر» و در نزدیکی اردوگاه نصیرات غزه هم گلوله باران شده و گورستان تاریخی «دیر البلح» در ساحل شهر دیر البلح نیز آسیب بسیار دیده است. کاوش‌های انجام شده در این گورستان باستانی در فاصله سال‌های ۱۹۷۲ تا ۱۹۸۲ به کشف تابوت‌های انسان نما متعلق به قرن ۱۲ پیش از میلاد منجر شده بود.

در حقیقت رژیم صهیونیستی اماکن تاریخی و مذهبی غزه را به طور سیستماتیک هدف حملات هوایی یا گلوله‌باران قرار داد که خسارات زیادی به میراث فرهنگی غزه، بیت حانون، دیر البلح، خان یونس و رفح وارد کرد. در این حملات بناهای تاریخی، مساجد، مدارس، عمارت‌ها، زیارتگاه‌ها و فواره‌های عمومی تاریخی هم تخریب شدند. از جمله مشهورترین بناهای تاریخی و مذهبی که در غزه مورد هدف قرار گرفت، «مسجد عمری» در محله دراج بود که کاملاً ویران شد. این مسجد یکی از بزرگترین مساجد شهر غزه بود که قدمت آن به دوره ایوبیان بازمی گشت و ۴۱۰۰ متر مربع مساحت داشت. قدیمی‌ترین بخش این مسجد شبیه به کلیسای جامع «یحیی تعمید دهنده» ساخته شده و مربوط به قرن دوازدهم میلادی بود. گفته می‌شد این مسجد بر ویرانه‌های معبد «الهه مارنا» در دوره رومی و کلیسای بیزانسی «اودوکسیا» ساخته شده و به دلیل وجود کتیبه‌های مملوکی و عثمانی شهرت زیادی داشت. 

کلیسای تاریخی «سنت پورفیریوس» در محله زیتون غزه نیز در جنگ اخیر تخریب شد. این کلیسا با سنت پورفیریوس، اسقف غزه در قرن پنجم میلادی مرتبط بود و در قرن دوازدهم میلادی بازسازی شد. 

مساجد تاریخی غزه نیز دچار تخریب شده‌اند که قابل توجه‌ترین آن‌ها مسجد «کاتب ولایت» در محله زیتون در بافت تاریخی غزه بود که قدیمی‌ترین بخش آن به دوره مملوکی و بخش‌های غربی آن به دوره عثمانی تعلق داشت. مسجد سید هاشم هم یکی از زیباترین مساجد قدیمی در محله دراج در غزه بود که در جنگ تخریب شد. این مسجد به سبک عثمانی با مساحت حدود ۲۴۰۰ متر مربع ساخته شده بود و دارای صحن و رواق بود. زیر رواق غربی این مسجد، مقبره‌ای قرار داشت که منسوب به سید هاشم بن عبد مناف، پدربزرگ حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) بود. مسجد تاریخی «قشقر» و مسجد «عمری» در جبلیه که در دوره مملوکی ساخته شده بودند هم تخریب شدند. همچنین مسجد «ظفردمری» مربوط به دوران مملوکی در محله شجاعیه که توسط شهاب الدین احمد ازفر بن ظفردمری در سال ۱۳۶۰ میلادی با مساحت حدود ۶۰۰ متر مربع ساخته شده بود، تخریب شد.

تعداد زیادی از زیارتگاه‌های مذهبی در تل المنطار و الشیخ عجلین، از جمله زیارتگاه «خضر» در رفح که مقبره سنت هیلاریون را نیز در خود جای داده بود، در همین جنگ تخریب شدند. زیارتگاه حضرت یوسف پیامبر که مربوط به دوران عثمانی بود و در شرق جبلیه قرار داشت هم ویران شد. 

قصر الباشا در محله دراج غزه که دارای تزییناتی شامل نشان سلطنتی «سلطان الظاهر بیبرس» بود و محل اقامت والیان غزه در دوره‌های مملوک و عثمانی بود هم تخریب شد. این کاخ در طول لشکرکشی ناپلئون بناپارت به سوریه در سال ۱۷۹۹ سه شب محل اقامت امپراتور فرانسه بود و وزارت گردشگری و آثار باستانی غزه آن را مرمت و کاربری موزه به آن داده بود. 

این تنها بخشی از ویرانی‌های جنگ غزه بود که رژیم صهیونیستی علاوه بر هدف قرار دادن مناطق مسکونی و بیمارستان‌ها و مدارس، محوطه‌های باستانی بسیار ارزشمند غزه از بیش از ۵ هزار سال قبل تاکنون را هدف قرار داده است و همچنان بدون پایبندی به رعایت قوانین و کنوانسیون‌های جهانی یونسکو و سازمان‌های بین الملل به ویرانی‌ها ادامه می‌دهد.

گزارش: مریم جلیلوندفرد