در گفتگو با محمدبقایی ماکان مطرح شد؛
اما و اگرهای ساده‌نویسی آثار کهن
ساده‌سازی متون کهن ادبی، فلسفی، تاریخی و اجتماعی در بسیاری از کشورهای جهان امری رایج است. اما به عقیده محمد بقایی ماکان، این روش برای کشورهایی مناسب است که زبان کنونی‌شان با زبان گذشته آن‌ها تفاوت‌های بسیار دارد. اما در مورد زبان فارسی که آثار ارزشمند ادبی آن همچنان قابل فهم است و برخی از آثار این گنجینه چنان بوی تازگی دارد که گویی در این زمان نگاشته شده است، چنین کاری به این می‌ماند که کسی با خواندن متن‌های ساده شده اثری دست دوم را مطالعه کند و یا به بیان دیگر به جای حضور در طبیعت واقعی شک آن‌را بر تابلویی ببیند.
ساده‌سازی متون کهن ادبی، فلسفی، تاریخی و اجتماعی در بسیاری از کشورهای جهان امری رایج است. اما به عقیده محمد بقایی ماکان (مدرس ادبیات در دانشگاه) این روش برای کشورهایی مناسب است که زبان کنونی‌شان با زبان گذشته آن‌ها تفاوت‌های بسیار دارد. اما در مورد زبان فارسی که آثار ارزشمند ادبی آن همچنان قابل فهم است و برخی از آثار این گنجینه چنان بوی تازگی دارد که گویی در این زمان نگاشته شده است، چنین کاری به این می‌ماند که کسی با خواندن متن‌های ساده شده اثری دست دوم را مطالعه کند یا به بیان دیگر به‌جای حضور در طبیعت واقعی شک آن‌را بر تابلویی ببیند.
با اینهمه به عقیده این ادیب، ساده‌سازی متون قدیمی، آثار بزرگان ادبیات ایران برای کودکان قابل توجیه است زیرا این آثار را برای آنان قابل فهم می‌سازد.
محمد بقایی ماکان درباره ساده‌سازی متون کهن به ایلنا گفت: این امر روشی است که در تمامی کشورهایی که دارای آثار کلاسیک ارزشمند ادبی هستند صورت می‌گیرد. برای مثال در بریتانیا آثار شکسپیر را که با انگلیسی کنونی بسیار تفاوت دارد، به زبان ساده و قابل فهم امروزی بازنویسی می‌کنند که ضروری به نظر می‌رسد.
او افزود: دلیل این امر در کشورهای انگلیسی زبان مانند بریتانیا این است که زبان مذکور ۴۰۰ سال پیش با انگلیسی امروز تفاوتی چندان فاحش دارد که گویی دو زبان مختلف هستند. در فرانسه و بسیاری از کشورهای دیگر نیز زبان در طول زمان تغییرات بسیاری داشته است.
این استاد دانشگاه افزود: امروزه بسیاری از موسسات در کشورهای دارای ادبیات کهن غنی اقدام به ساده‌نویسی متون ادبی قدیمی می‌کنند. برای مثال در نیویورک موسسه انتشاراتی مونارک این شیوه را دنبال می‌کند و آثار برجسته روزگاران پیشین را به صورت جزوه‌هایی ساده‌شده به علاقمندان این آثار عرضه می‌کنند. این اقدام در خصوص آثار کلاسیک کهن مطالعه را برای خواننده امروزی سهل و آسان می‌سازد، از جمله آثار فلسفی، ادبیات داستانی و تاریخ.
او افزود: من حدود ۱۵ یا ۲۰ سال پیش چند جزوه از همین متون را به فارسی ترجمه کردم که یکی از آن‌ها تواریخ هرودوت بود. موسسه مونارک این کتاب را به طور خلاصه و ساده در بخش‌های مختلف برای علاقمندان آثار تاریخی به چاپ رسانده بود. دیگر آثاری که این موسسه از آثار کلاسیک منتشر می‌کند در حوزه ادبیات داستانی و فلسفی است.
فراصنعتی شدن و نبود فرصت کافی برای مطالعه
به عقیده بقایی ماکان، فراصنعتی شدن و نبود فرصت کافی برای مطالعه در روزگار کنونی چنین روشی می‌تواند برای نسل جدید یا اصطلاحا نسل ضد که بیشتر با فضای مجازی سروکارش است، علاقه‌اش به متون خلاصه و ساده شده بیشتر است و گرایش قابل توجهی به این نوع آثار دارد.
این مترجم ادبی با اشاره به اینکه ساده‌نویسی راهی مناسب برای برقراری ارتباط نسل جدید با متون کهن است، بیان کرد: ساده‌نویسی بیشتر برای نسل جدید که کم حوصله‌تر از نسل قدیم هستند و عادت کردند هر موضوعی را به‌سادگی به دست آورده و مطالعه کنند بیشتر قابل پسند است، چراکه این نسل به دلیل پدید آمدن امکانات جدید ارتباطی و آموزشی که مهم‌ترین آن اینترنت است، دیگر نه فرصت و زمان کافی و نه حوصله خوانش متون کهن را دارند.
بقایی ماکان گفت: همانطور که ذکر شد به دلیل مشغله فراوان در دنیای امروز، مردم دیگر فرصت کافی برای مطالعه کتاب‌های پرحجم را ندارند. به همین روی ساده‌نویسی روشی قابل قبول شده و امروزه در کشورهایی که دارای ادبیات کهن و زبانی متفاوت با زبان قدیمی هستند، ساده‌نویسی تبدیل به امری طبیعی شده است.
آیا مطالعه متون فارسی کهن دشوار نیست؟
این پژوهشگر با تاکید بر اینکه ساده‌نویسی در مورد زبان فارسی و آثار ادبی کهن ایرانی چندان قابل قبول و پذیرفتنی نیست، اظهار کرد: شما امروز به عنوان ایرانی به لحاظ زبانی مشکلی برای مطالعه آثار کهن فارسی مانند شاهنامه، مثنوی، دیوان حافظ، قابوسنامه، تاریخ بیهقی، مرزبان نامه، چهار مقاله و امثال اینها ندارید. برای مثال وقتی ۴ مقاله را می‌خوانید در فهم و درک مطلب با دشواری روبرو نمی‌شوید یا وقتی دیوان سنایی را که مربوط است به تقریبا ۱۰۰۰ سال قبل و من حدود ۱۰ سال پیش تصحیح کردم که تاکنون ۵ بار تجدید چاپ شده، مشکلی در فهم سروده‌های حکیم غزنین نخواهید داشت. برای مثال وقتی سنایی می‌گوید:
عاشق مشوید اگر توانید تا در غم عاشقی نمانید
این عشق به اختیار نبود دانم که همین قَدَر بدانید
هرگز مبَرید نام عاشق تا دفتر عشق بر نخوانید
آب رخ عاشقان مریزید تا آب ز چشم خود نرانید
معشوقه وفا به کس نجوید هر چند ز دیده خون چکانید
این است رضای او که اکنون بر روی زمین یکی نمانید
این است سخن که گفته آمد گر نیست درست بر مخوانید
بسیار جفا کشید آخر او را به مراد او رسانید
این است نصیحت سنایی عاشق مشوید اگر توانید
وقتی در این شعر به لحاظ زبانی تامل می‌کنید، گویی در این زمان سروده شده است.
پیش از انقلاب مصاحبه‌ای با نصرت رحمانی داشتم برای برنامه رادیویی‌ام، در اتاقش کتاب قطوری بود که از پشت بر زمین افتاده بود، زمانی که خواستم آن‌را بردارم از دستم گرفت و گفت؛ مراقب باش کتاب عزیزی است. سپس آن‌را برداشت، بو کشید و گفت هنوز بعد از هزارسال بوی تازگی می‌دهد، گویی هلوی صبح چیده است.
او افزود: از این خاطره‌ای که نقل کردم و همین طور تجربه‌ای که در مورد تصحیح برخی از متون کهن فارسی دارم، قصدم این است که بگویم انسان ایرانی امروز، اگر علاقمند باشد به ادبیات فارسی و کمی به خودش زحمت بدهد، نیازی به خواندن ساده‌نویسی آثار کهن فارسی و در حقیقت متن‌های دست دوم ندارد.
آثار ساده‌نویسی شده، دست دوم هستند
این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه آثار ساده‌نویسی شده متون دست دوم هستند، تاکید کرد: انسان ایرانی کنونی اگر به واقع علاقمند باشد به ادبیات فارسی و کمی به خودش زحمت بدهد قطعا نیازی به این ندارد که آثار ارزنده فارسی را به صورت دست دوم و ساده‌شده را بخواند. البته در بسیاری از این متن‌های ساده شده هم جای چون و چرا و اما و اگر است. انسان علاقمند به فرهنگ و ادب فارسی باید به خودش زحمت بدهد و متون قدیمی اصیل را با حوصله بخواند.
به قول منوچهری که هزار سال پیش آن مسمط سحرانگیز و هوش ربای «خیزید و خز آرید که هنگام خزان است» را سرود که گویی همین هفته پیش نگاشته شده است،
خواهی قلمت به چرخ ساید بی‌دود و چراغ برنیاید
انسان باید کمی به خود زحمت دهد، برای مثال اگر در تاریخ بیهقی برخی کلمات عربی وجود دارند می‌توان در فرهنگ لغت معانی آن‌ها را پیدا کند.
بقایی ماکان افزود: پژوهشگرانی که آثار کهن را مورد بررسی و تصحیح قرار دادند، در پانویس صفحات شرح لغات یا اصطلاحات یا تعابیری که اندکی دشوار است را شرح داده‌اند. به نظر من زمانی که یک اثر ساده شده از یک اثر ادبی غنی و ارزشمند را می‌خوانید، مثل این است که به جای حضور در یک سبزه زار دل‌انگیز و لذت بردن از فضای آن در حالت طبیعی و واقعی، عکس آن را تماشا کنید.
آیا ساده‌نویسی آثار مناسب کودکان است؟
به عقیده بقایی ماکان ساده‌نویسی آثار قدیمی ادبیات ایران برای کودکان مناسب است چراکه خواندن آثار اصلی ممکن است کودک را از این آثار دلزده کند اما اگر ساده‌شد و خلاصه شد، می‌تواند به آثاری مانند شاهنامه، مثنوی و دیگر آثار ارزنده علاقمند شود و در بزرگسالی به نسخه‌های اصلی رجوع کند.
او افزود: گرچه ساده‌نویسی برای کودکان مناسب است ولی برای افرادی که در سنین بالاتر هستند اگر بخواهند متن اصلی را نادیده گرفته و به آثار دست دوم که در بسیاری از مواقع هم درست برگردانده نشده‌اند مراجعه کنند، اشتباه است چراکه تنها گمان می‌کنند آثار ارزنده فارسی چیزی است در همین حد و حدود.
اگر پدرها و مادرها قصد دارند فرزندان خود را با ادبیات کهن فارسی آشنا کنند، تهیه آثار خلاصه شده و ساده شده بسیار موثر است، آثاری مانند داستان معروف رستم و سهراب، هفت خوان رستم یا هفت خوان اسفندیار از آن جمله‌اند.
او افزود: چنان که گفته شد اگر برای کودکان آثار ادبی کهن به زبان ساده تهیه و در اختیارشان گذاشته شود، بعدها که به سن بالاتر رسیدند خود به خود جذب اصل اثر می‌شوند. به هرحال آشنا کردن کودکان با آثار ادبی و ارزشمند فارسی باید روشمند باشد تا از این آثار دلزده نشوند.
آیا بهتر نیست آثاری قابل فهم برای کودکان انتخاب شود؟
بقایی ماکان تاکید کرد: برای مثال اگر پدر و مادری علاقمند هستند که فرزندشان با شعر فارسی آشنا شود و ابیاتی را حفظ کنند بهتر است که از اشعاری استفاده کنند که کودک بتواند آن‌ها را درک کند؛ مثل اشعاری که ایرج میرزا برای کودکان سروده است:
به علی گفت مادرش روزی که بترس و کنار حوض مرو
رفت و افتاد ناگهان در حوض بچه جان حرف مادرت بشنو
یا برخی از سروده‌های نظامی گنجه‌ای. در آنجا که فرزندش را نصیحت می‌کند؛
ای چارده‌ساله قرةالعین بالغ نظر علوم کونین
آن روز که هفت‌ساله بودی چون گل به چمن حواله بودی
و اکنون که به چارده رسیدی چون سرو بر اوج سرکشیدی
غافل منشین نه وقت بازیست وقت هنر است و سرفرازیست
دانش طلب و بزرگی آموز تا به نگرند روزت از روز
نام و نسبت به خردسالی است نسل از شجر بزرگ خالی است
جائی که بزرگ بایدت بود فرزندی من ندارت سود
گردن چه نهی به هر قفایی راضی چه شوی به هر جفایی
چون شیر به خود سپه‌شکن باش فرزند خصال خویشتن باش
دولت‌طلبی سبب نگه‌دار با خلق خدا ادب نگه‌دار
آنجا که فسانه‌ای سکالی از ترس خدا مباش خالی
وان شغل طلب ز روی حالت کز کرده نباشدت خجالت
گر دل دهی‌ای پسر بدین پند از پند پدر شوی برومند
گرچه سر سروریت بینم و آیین سخنوریت بینم
در شعر مپیچ و در فن او چون اکذب اوست احسن او
زین فن مطلب بلند نامی کان ختم شد است بر نظامی
نظم ارچه به مرتبت بلند است آن علم طلب که سودمند است
در جدول این خط قیاسی میکوش به خویشتن‌شناسی
تشریح نهاد خود درآموز کاین معرفتی است خاطر افروز
پیغمبر گفت علم علمان علم الادیان و علم الابدان
او افزود: اگر والدین به جای این اشعار قابل فهم، اشعار خاقانی، غزل‌های حافظ و امثال اینها را به فرزندان بیاموزند روش درستی را انتخاب نکردند. ما زمانی که کودک بودیم به ما آیت الکرسی می‌آموختند که معنی آن را نمی‌فهمیدیم و از ترس حفظ می‌کردیم. ادبیات کهن فارسی را باید از طریق آموختن اشعاری قابل فهم و ساده به فرزندان آموخت تا از این طریق به شعر فارسی علاقمند شوند.
به عقیده این پژوهشگر حوزه ادبیات و فلسفه اینها شیوه‌هایی است که باید والدین مراعات کنند و کاری کنند ادبیات فارسی برای کودکان شیرین و جذاب باشد.
