تلاقی موسیقی و مذهب در «مناجات‌خوانی»/ زندگی شش «مناجات‌خوان» تاثیرگذار ایرانی+فیلم و صوت
مناجات‌خوانی از گذشته تاکنون مرسوم بوده و همواره در ماه رمضان شنیدن اینگونه آثار برای روزه‌داران لطف بسیار دارد. مناجات‌خوانی با موسیقی ارتباط مستقیم دارد و مناجات‌خوانان مطرح با بهره‌گیری از دستگاه‌های موسیقی ایرانی بر کیفیت کارشان افزوده‌اند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، دو مقطع سحر و افطار در ماه مبارک رمضان از ارزش والایی برخوردار است و روزه داران با خواندن و شنیدن دعاها و مناجات‌ها به پیشواز روز بعد می‌روند و در غروب با دعاها و نیایش‌ها روزه خود را افطار می‌کنند. به همین دلیل است که دعا و مناجات در ماه رمضان نسبت به ماه‌های معمول سال از اهمیت بیشتری برخوردار است. این اهمیت و احترام از گذشته‌های دور مورد توجه بوده و گواه آن آثار فاخر به جا مانده از مناجات‌خوانان برجسته‌ای است که حال بسیاری از آن‌ها در قید حیات نیستند.
آیا مناجات‌خوانی با موسیقی ارتباط دارد؟
آنچه باعث کیفیت بالای مناجات‌های قدیمی در نوع خوانش و تحریرها می‌شود و در نهایت مخاطب را به تحسین وامی‌دارد شناخت مناجات‌خوانان قدیمی از موسیقی است و البته اینکه بسیاری از فعالان عرصه موسیقی آوازی پیشینه مذهبی داشته‌اند. بر همین اساس است که یک دعا یا مناجات به دل شنونده می‌نشیند، بی‌آنکه دلیلش را بداند.
در گذشته (بخصوص دوره قاجار و اوائل سلطنت پهلوی) اغلب آوازخوانان پیش از حضور در عرصه حرفه‌ای در زمینه موسیقی مذهبی فعالیت داشته‌اند. آن‌ها به طور معمول در مقاطعی از سال به اجراهای مذهبی می‌پرداخته‌اند و همزمان فعالیت‌های هنری نیز داشته‌اند. البته این روند نسبی بوده. یعنی برخی صرفا در زمینه موسیقی مذهبی و تعزیه فعالیت می‌کرده‌اند و برخی دیگر نیز فقط به فعالیت‌های هنری و موسیقایی می‌پرداخته‌اند.
ارزش و بهای مناجات دوره قاجار و پهلوی تا به آنجاست که روح الله خالقی در کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» به تمجید از آن پرداخته است. او ضمن اینکه از مناجات‌های آن مقطع به عنوان وسیله‌ای برای تزکیه نفس و بیداری روان یاد کرده از سیدحسین عندلیب اصفهانی (موذن و مناجات خوان) نام برده و گفته است: «او در این فن مهارتی به‌سزا داشت و هنگامی که در گلدسته مسجد سپهسالار تهران در شب‌های رمضان مناجات می‌کرد همه خفتگان را به هوش می‌آورد و مجذوب می‌کرد.»
یکی‌دیگر از دلایل جذابیت مناجات‌های قدیمی این است که مناجات‌خوانان قدیمی با دستگاه‌های موسیقی آشنا بودند و می‌دانستند کدام آوازها برای مناجات خوانی مناسب است.
مناجات‌های فارسی بر اساس اشعار شعرای ایرانی
مناجات‌ها در گذشته به ادعیه مذهبی محدود نبوده و اشعار فارسی نیز در مناجات‌ها کاربرد داشته‌اند و نمونه این اتفاق پرداختن به مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری است. به گفته امین فروغی (نویسنده و پژوهشگر) برخی اشعار عبید زاکانی از پر رونق‌ترین مناجات‌ها در ماه رمضان بوده است. به اعتقاد فروغی، مرشدهایی که پیش از افطار در کنار سقاخانه‌ها و زیرگذرها می‌ایستادند، اشعار عبید را با آوازی زیبا می‌خوانده‌اند و رهگذران با شنیدن آن از صفا و معنویت سرشار می‌شده‌اند و با حالی روحانی بر سر سفره‌های افطار می‌نشسته‌اند.
تاسیس رادیو گامی در جهت شناخت بیشتر مناجات و مناجات‌نامه خوانی
مناجات خوانی از زمان ورود اسلام به ایران وجود داشته و بی‌شک افراد بسیاری در این زمینه فعالیت کرده‌اند اما با تاسیس رادیو در سال ۱۳۱۹ بود که مناجات‌ها به شکلی همه گیر به گوش مردم رسید. گرامافون نیز نخستین بار در دوره قاجار و عهد ناصری به ایران وارد شد و وجود این پدیده نوین را نیز نمی‌توان در ثبت و ضبط آثار نادیده گرفت.
اگر موسیقی تاریخ معاصر (از عهد قاجار تا به امروز) را مورد بازنگری قرار دهیم با مناجات خوان‌های برجسته‌ای مواجه می‌شویم که هرکدام به نوبه خود تاثیر به‌سزایی در ارتقا موسیقی و مناجات داشته‌اند و نامشان به دلایل مختلف در تاریخ ایران به ثبت رسیده است.
تاثیرگذارترین مناجات‌خوانان ایرانی از عهد قاجار تاکنون
در ادامه به ترتیب توضیحاتی درباره مناجات‌خوانان ایرانی از عهد قاجار تاکنون ارائه می‌شود و آثار برخی از آن‌ها در خلال گزارش قابل دانلود و شنیدن خواهد بود.
حسن عندلیب
حسن عندلیب اصفهانی (هم دوره افرادی چون قربان خان قزوینی و علی خان نایب السلطنه و حاجی موذن‌تفرشی) جزو نخستین آوازخوانانی است که در مسجد سپهسالار تهران مناجات می‌خوانده و اذان می‌گفته است. متاسفانه اثری صوتی از عندلیب موجود نیست اما افراد معتبری چون روح‌الله خالقی (موسیقی‌دان و مورخ موسیقی)، همچنین حسن مشحون (موسیقی‌دان و نویسنده کتاب تاریخ موسیقی ایران) او را تایید کرده‌اند. صدا و شیوه حسن عندلیب همچنین تسلط او بر دستگاه‌های موسیقی در زمان حیات و پس از مرگ توسط اهل فن مورد تمجید قرار گرفته است. آنچه درباره حسن عندلیب اهمیت دارد نوآوری او در نوع پرداختن به مناجات‌ها بر اساس موسیقی دستگاهی ایران است.
محمد دماوندی
محمد دماوندی یکی دیگر از خوانندگان مطرح عهد قاجار است در اذان گویی و مناجات‌خوانی تبحر بسیار داشته است. از دماوندی آثار زیادی به جای نمانده است. او مناجاتی در مایه دشتی دارد که مدت زمان آن به یک دقیقه نمی‌رسد و به دلیل کیفیت پایین آنچه می‌خواند و می‌گوید خیلی واضح نیست. دماوندی اذانی نیز دارد که با همت ساسان سپنتا (فرزند عبدالحسین سپنتا کارگردان فیلم دختر لر و پژوهشگر و مؤلف در رشته‌های زبانشناسی، ادبیات و موسیقی ایرانی) کشف و منتشر شده است.
حسینعلی نکیسا
حسینعلی نکیسا اهل تفرش که پیش از شهرت او را با نام حسینعلی‌خان مصفا می‌شناختند یکی دیگر از آوازخوانان دوره قاجار است که بر اساس موسیقی دستگاهی ایران مناجات خوانی می‌کرده و در مراسم مذهبی به خواندن شعر می‌پرداخته است. او موسیقی‌دان، تعزیه‌خوان و خواننده‌ای صاحب سبک بوده است. پدرش حاجی ملا رجبعلی در عهد ناصری مؤذن تعزیه‌خوان و امام خوانِ بوده و این اتفاق یکی از دلایل علاقه نکیسا به موسیقی است چراکه در کودکی همراه پدر و کربلایی غلامحسین کریمی (تعزیه‌خوان مطرح آن دوران) تعزیه می‌خوانده و سپس موسیقی آوازی را نیز از پدر و اساتید زمان خویش آموخته است.
آواز دشتی با صدای حسینعلی نکیسا
آواز حسینعلی نکیسا در دستگاه ماهور
از نکیسا آثاری ضبط شده به یادگار مانده که متاسفانه از کیفیت‌های بسیار پاینی برخوردارند. حسن مشحون که با نکیسا دوست بوده مناجات‌ها و آوازهای او را پرتحریر و متنوع دانسته است. حسینعلی‌خان نکیسا تا آن حد بر موسیقی اشراف داشته که همراه با علی اکبر شهنازی نغمات و آهنگ‌های متعددی را ساخته است.
مصاحبه رادیویی حسینعلی‌خان نکیسا
او پنجم آبان‌ماه سال ۱۳۵۲ دارفانی را وداع گفت و در مقبره امام زاده احمد روستای کوهین تفرش به خاک سپرده شد.
حسین طاهرزاده
حسین طاهرزاده را اهالی موسیقی می‌شناند و بر اهمیت او در موسیقی ایرانی واقفند. او با اینکه موسیقی را شغل اصلی خود نمی‌دانست و از میانسالی به بعد فقط در جمع دوستان می‌خواند، یکی از بهترین خوانندگان شیوه آوازی اصفهان است تا آنجا که خوانندگانی چون قمرالملوک وزیری، ادیب خوانساری و محمدرضا شجریان از سبک و سیاقش پیروی کرده‌اند. طاهرزاده در خوانندگی به مقولات مهمی چون زیباشناسی، شعر و تحریرهای متنوع، ملودی‌پردازی خلاقانه، و تلفیق شعر و موسیقی توجه داشت.
او که در خوانش تصنیف‌ها و قطعات ضربی نیز تبحر داشت یکی از موذنان، تعزیه‌خوانان و مناجات خوانان حرفه‌ای عصر خود است. از او به عنوان فردی یاد می‌شود که در اذان و مناجات‌های عربی تحریرهای ایرانی را به کار برده است. از او صفحه‌ای چند دقیقه‌ای از مقدمات اذان خوانی باقی مانده است
حسین طاهرزاده به سال ۱۳۳۴ دارفانی را وداع گفت و در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد.
ابوالحسن‌خان اقبال آذر
ابوالحسن قزوینی معروف به اقبال‌السلطان و اقبال آذر اهل قزوین و متوفی در تبریز نیز یکی دیگر از خوانندگان و مناجات‌خوانان مطرح دوره قاجار است که زمینه اجرای تعزیه نیز تبحر داشته است. اقبال آذر که با محمدحسین شهریار (دوستی و رفاقت داشته) علاوه بر تبحر در خوانندگی و مناجات‌خوانی و تسلط بر موسیقی دستگاهی ایران برد صدای بسیار بالایی داشته است تا آنجا که به گفته برخی از دو کیلومتری قابل شنیدن بوده است.
آواز افشاری با صدای ابولحسن اقبال‌آذر
آواز دشتی با صدای ابولحسن اقبال‌آذر
ابولحسن اقبال آذر سوم اسفندماه سال ۱۳۴۹ در تبریز دارفانی را وداع گفت و سال ۱۳۸۷ تندیس یادبودش ابتدای جاده سلامت الوند قزوین نصب شد. هنرستان موسیقی تبریز نیز به نام او نامگذاری شده است.
آواز بیات کرد با صدای ابولحسن اقبال آذر
جواد ذبیحی
در میان همه مناجات‌خوانان جواد ذبیحی (زاده سال ۱۳۰۹ شمیران و متوفی تیرماه ۱۳۵۹) از ارزش و اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و حتی اغراق نیست اگر او را بهترین مناجات‌خوان عصر حاضر بدانیم. او که موذن، مداح نیز بوده طی سال‌های طولانی به مناجات‌خوانی پرداخت آنهم در مقطعی که اجراهای مذهبی آنطور که باید مورد توجه نبوده است. البته وجود رسانه‌ای چون رادیو در مطرح شدنش تاثیر بسیار داشته است. البته بدون وجود رادیو نیز ذبیحی یکی از سرآمدان است.
یکی از بارزترین ویژگی‌های جواد ذبیحی شفافیت و وسعت صدای اوست که ناشی از حنجره قدرتمند او بوده است. موضوع قابل توجه اینکه جواد ذبیحی با وجود مذهبی بودن به موسیقی نیز نگاهی ویژه داشته است. او با وجود آنکه تحصیلات قابل توجهی نداشته اما بر تمام ردیف‌های آوازی (نه فقط برخی از آن‌ها را) اشراف کامل داشته و موسیقی تا آن حد برایش جدی بوده که با بزرگانی چون حسن کسایی، جلیل شهناز، مرتضی خان محجوبی، پرویز یاحقی و فرهنگ شریف حشر و نشر داشته و حتی آوازهایی را نیز خوانده است.
مدح مولا علی (ع) با صدای حسن ذبیحی
البته باید یادآور شد که آوازخوانی او بر اساس و همراه با ساز نبوده است. تنها کاربرد ساز در آثار ذبیحی نوازندگی پیش و پس از آوازخوانی اوست. برخی می‌گویند تفکر مذهبی ذبیحی به او اجازه نمی‌داده موسیقی را با ساز بخواند. او در مقطعی از سوی داود پیرنیا به رادیو دعوت شد و بدون ساز آواز می‌خواند. از آنجایی که ذبیحی سید بود و شال سبز به گردن می‌انداخت، پیرنیا بخشی را به برنامه «گلها» اضافه کرد که «برگ سبز» نام داشت.
ذبیحی در انتخاب اشعار نیز ذوق و قریحه‌ای خاص داشته از شیوه آوازی مکتب اصفهان تاثیر بسیار گرفته به نحوه خوانندگی ادیب خوانساری و جلال تاج اصفهانی توجهی ویژه داشته است. تمام مناجات‌های ذبیحی شنیدنی هستند و محمدرضا شجریان دعای «ربنا» را تحت تاثیر او خوانده است.
دعای سحر با صدای حسن ذبیحی
اذان با صدای حسن ذبیحی
جواد ذبیحی با وجود آنکه عمر خود را صرف موسیقی و مداحی و مناجات خوانی کرد اما مرگ خوشایندی نداشت و به بدترین شکل ممکن کشته شد. او تنها خواننده مذهبی دربار محمدرضا پهلوی بوده و در حضور او مناجات خوانی می‌کرده که همین اتفاق پس از انقلاب اسلامی باعث مرگش شد. او پس از انقلاب اسلامی مدتی زندانی شد و کمی پس از آزاد شدنش، گروهی موسوم به «شاهین» به خانه‌اش رفتند و به بهانه اجرای مراسم او را با خود بردند. بر اساس روایت‌ها آن‌ها زبان ذبیحی را می‌برند و بدنش مثله شده‌اش را در کیسه‌ای گذاشته زیر پل تجریش رها می‌کنند. گروه «شاهین» عصر روز بیست و چهارم تیرماه سال ۱۳۵۹ عکسی از جسد تکه تکه شده ذبیحی به روزنامه اطلاعات و کیهان ارسال می‌شود و در ادامه روزنامه اطلاعات به نقل از گروه «شاهین» گزارشی را منتشر می‌کند. در آن گزارش دلیل مرگ ذبیحی را مداحی و مناجات خوانی در رادیوی وابسته به رژیم شاه دانسته‌اند.
ربنا با صدای حسن ذبیحی/ شجریان از این اثر الهام گرفته است
برخلاف اتفاقات رخ داده و مرگ غم‌انگیز جواد ذبیحی، آثارش در برخی از برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی پخش می‌شود و خوانندگان نیز هرازگاه به بازخوانی مناجات‌های او می‌پردازند.
مناجات‌خوانان هم عصر ما چه کسانی هستند؟
طی سال‌های اخیر برخی مداحان و خوانندگان به مناجات‌خوانی پراخته‌اند. محمدرضا شجریان که پیش از ورود به عرصه موسیقی قاری قرآن بوده با اینکه مناجات‌های زیادی ندارد اما با دو اثر «ربنا» و «مثنوی افشاری» نام خود را در لیست مناجات خوانان فاخر ایران ثبت کرده است.
مناجات «حمد و ثنا» با صدای محمد معتمدی
محمد معتمدی نیز یکی از خوانندگانی است که مناجات‌خوانی را در آلبوم «مناجات» تجربه کرده است. سالار عقیلی نیز به تازگی در تیتراژ آخر برنامه «دعوت» مناجاتی را با همین عنوان خوانده است.
مناجات «دعوت» با صدای سالار عقیلی
«آمده‌ام شاه پناهم بده» با صدای محمدعلی کریمخانی
محمدعلی کریمخانی، خواننده قطعه کوتاه «آمده‌ام شاه پناهم بده» با اینکه اثر دیگری نخوانده، اما به عنوان یکی از مناجات خوانان حال حاضر شناخته می‌شود. حجم بالا و قدرت صدای او برای مناجات خوانی بسیار مناسب است. محمد اصفهانی و قاسم رفعتی نیز دیگر افرادی هستند که در زمینه مناجات‌خوانی فعالیت کرده‌اند و آثاری را در کارنامه دارند.
