کدام کشورها وابستگی کمتری به خودرو دارند؟
در عصری که آلودگی هوا و ترافیک نفس شهرهای بزرگ را بریده، ایده‌ی «زندگی بدون ماشین» در شهرهای پیشرو جهان به واقعیتی دست‌یافتنی تبدیل شده است. شهرهایی چون هنگ‌کنگ، توکیو، سنگاپور و آمستردام با تکیه بر حمل‌ونقل عمومی کارآمد، کیفیت زندگی شهروندان خود را ارتقا داده‌اند. ایران نیز با ترویج استفاده از دوچرخه و مترو، می‌تواند گامی بلند در جهت دستیابی به شهری سالم‌تر و آرام‌تر بردارد.
در حالی که در بسیاری از شهرهای ایران، خودرو هنوز اصلی‌ترین ابزار جابه‌جایی روزانه است، نگاهی به تجربه کشورها و شهرهایی چون هنگ‌کنگ، توکیو، سنگاپور و آمستردام نشان می‌دهد می‌توان شهری داشت که زندگی بدون ماشین نه‌تنها دشوار نباشد، بلکه کیفیت زندگی را هم بالاتر ببرد. کارشناسان می‌گویند در فصل‌های سرد سال، وقتی وارونگی دما و آلودگی هوا نفس‌ها را تنگ می‌کند، استفاده بیشتر از حمل‌ونقل عمومی می‌تواند یکی از کلیدهای اصلی کاهش آلاینده‌ها باشد.
وابستگی کمتر به خودرو؛ تجربه کشورها
در هنگ‌کنگ بیش از ۹۰ درصد سفرهای روزانه با مترو، اتوبوس و تراموا انجام می‌شود. این شهر فشرده و پرجمعیت، با کارت هوشمند «اختاپوس» و شبکه گسترده ریلی، نمونه‌ای جهانی از شهری است که بدون خودرو هم زندگی در آن روان و راحت پیش می‌رود.
در ژاپن نیز فرهنگ رفت‌وآمد با قطار آنقدر جا افتاده که کمتر شهروندی برای کارهای روزمره به خودروی شخصی متکی است. سنگاپور اما راه دیگری رفته؛ دولت با وضع مالیات و هزینه‌های سنگین برای مالکیت خودرو، شهروندان را به سمت مترو و اتوبوس سوق داده است. در اروپا، سوئیس با شبکه ریلی برقی و هلند با ترکیب دوچرخه‌سواری و قطار، نشان داده‌اند که کاهش وابستگی به خودرو به معنای محدودیت نیست، بلکه راهی برای زندگی سالم‌تر و شهری آرام‌تر است.
سبک زندگی شهروندان بدون ماشین
در این کشورها، زندگی روزمره بر پایه پیاده‌روی، دوچرخه و حمل‌ونقل عمومی طراحی شده است. شهروندان صبح‌ها پیاده یا با دوچرخه کوتاه به ایستگاه می‌روند، بخش اصلی مسیر را با قطار یا مترو طی می‌کنند و دوباره پیاده تا محل کار می‌روند. چنین الگویی باعث شده کیفیت زندگی ارتقا پیدا کند: آلودگی کمتر، ترافیک روان‌تر و حتی نشاط اجتماعی بیشتر.
حمل‌ونقل عمومی و هوای پاک در پاییز و زمستان
کارشناسان محیط‌زیست می‌گویند در فصل‌های پاییز و زمستان، زمانی که پدیده وارونگی دما ذرات آلاینده را در لایه‌های پایین جو حبس می‌کند، کاهش تردد خودروها می‌تواند اثر مستقیمی بر کیفیت هوا بگذارد. گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد جایگزین کردن خودروهای تک‌سرنشین با مترو و اتوبوس‌های برقی یا کم‌مصرف می‌تواند بین ۲۰ تا ۳۰ درصد از انتشار گازهای آلاینده را کم کند.
جایگزین کردن خودروهای تک‌سرنشین با مترو و اتوبوس‌های برقی یا کم‌مصرف بین ۲۰ تا ۳۰ درصد از انتشار گازهای آلاینده کم می کند.نمونه روشن این اثر را در لندن می‌بینیم؛ جایی که اجرای طرح «منطقه کم‌انتشار» منجر به کاهش قابل‌توجه ذرات معلق و اکسیدهای نیتروژن شد، تا جایی که شهرداری اعلام کرد این طرح معادل حذف ۲۰۰ هزار خودرو از خیابان‌ها بوده است.
چرا ما هم به این تجربه نیاز داریم؟
در شهرهای بزرگی مثل تهران، اصفهان و تبریز که هر پاییز و زمستان با موج آلودگی و تعطیلی مدارس مواجه‌اند، الگو گرفتن از این تجربه‌ها می‌تواند راهگشا باشد. توسعه خطوط مترو، نوسازی ناوگان اتوبوسرانی، ارزان‌سازی یا حتی رایگان‌کردن بلیت در روزهای آلوده و در کنار آن سخت‌گیری در تردد خودروهای شخصی، می‌تواند بخشی از مشکل دیرینه آلودگی هوا را حل کند.
تجربه تهران؛ دوچرخه اشتراکی و چالش‌های حرکت سبز
مرداد ۱۴۰۱، دوچرخه‌های «بیدود» از معابر تهران جمع‌آوری شدند. این طرح با هدف ترویج «سفر سبز» و کاهش تولید آلایندگی توسط شهردار قبلی، پیروز حناچی اجرا شد. مسیرهایی مانند میدان هفت‌تیر تا ولیعصر برای عبور دوچرخه‌سواران طراحی شد تا فرهنگ حرکت بدون خودرو در شهر شکل بگیرد.
اما طرح با مشکلاتی روبه‌رو شد:
عدم حمایت مناسب شهرداری در تخصیص خیابان، باعث شد مسیرها ناامن باشند و دوچرخه‌سواران با مزاحمت خودروها مواجه شوند.
حمایت ناکافی و نظارت محدود، طرح را آسیب‌پذیر کرد.
نتیجه اینکه، دوچرخه‌ها جمع شدند و حرکت سبز متوقف شد؛ مسیرها دوباره در خدمت خودروها قرار گرفتند.
خرداد ۱۴۰۳، نسخه جدید دوچرخه‌های اشتراکی با برند «زیرو» و رنگ قرمز در خیابان‌های مرکزی تهران رونمایی شد. هدف مشابه «بیدود» یعنی حرکت با تولید آلایندگی صفر بود، اما نگرانی‌هایی درباره مجوزها، مدیریت و امنیت مسیرها وجود داشت.
چرا طرح تهران موفق نبود؟
کارشناسان شهری می‌گویند ناکامی طرح ناشی از ترکیبی از عوامل زیر بود:
کمبود زیرساخت امن: مسیرهای ویژه دوچرخه محدود و بدون حفاظ کافی بودند.
فرهنگ رانندگی: توجه کم به دوچرخه‌سواران و مزاحمت خودروها.
پشتیبانی محدود مدیریت شهری: کمبود هماهنگی میان شهرداری، پلیس راهور و بخش خصوصی.
نبود انگیزه‌های اقتصادی یا اجتماعی: افراد به جای استفاده از دوچرخه، متکی به خودرو شخصی باقی ماندند.
کارشناسان معتقدند بدون اصلاح این نقاط ضعف، حتی بازگشت «زیرو» هم نمی‌تواند تجربه موفقی مانند شهرهای اروپایی یا آسیایی ایجاد کند.
درس‌هایی برای آینده تهران
تجربه تهران نشان می‌دهد اجرای طرح‌های حمل‌ونقل سبز نیازمند زیرساخت، فرهنگ‌سازی، پشتیبانی مدیریتی و حمایت اجتماعی است. در حالی که شهرهای جهان با حمل‌ونقل عمومی و دوچرخه زندگی بدون خودرو را عملی کرده‌اند، تهران هنوز در مسیر رسیدن به چنین مدلی است. تلاش‌های ناکام گذشته می‌تواند درس‌های مهمی برای آینده و حرکت به سمت شهری پاک‌تر و پایدارتر باشد.
