جلوه‌های هدایت امام حسن عسکری (ع)؛ از هدایت رفتاری تا شاگردپروری
امام حسن عسکری (ع) ستاره هدایت عملی انسان‌ها در آسمان امامت و ولایت بودند که از شیوه‌های مختلف برای هدایت‌گری امت استفاده کردند.
امام یازدهم شیعیان حضرت امام حسن عسکری (ع) ستاره هدایت عملی انسان‌ها در آسمان امامت و ولایت بودند که القابی چون «ناطق عن الله»، «مرشد الی الله»، «هادی» و «مهتدی» گویای رسالت امام (ع) مبنی بر هدایت‌گری جامعه بشری است.
تفاوت اساسی ائمه اطهار (ع) و پیامبر اسلام (ص) در انجام رسالت قرآنی، مربوط به مسئله حاکمیت و تشکیل حکومت است و ائمه (ع) از آنجا که فرصت تشکیل حکومت و به دست گرفتن حاکمیت را نداشتند در مسیر هدایت‌گری جامعه با مشکلات فراوان روبرو می‌شدند و این رسالت الهی را متناسب با شرایط عصر خود به شیوه‌ها و راهکارهای مختلف انجام می‌دادند. از جمله باید به امام یازدهم شیعیان اشاره داشت که در یکی از دشوارترین شرایط و خفقان سیاسی، به هدایت امت پرداختند و ابزارها و روش‌های مختلف در این مسیر پیش گرفتند.
هدایت رفتاری و گفتاری امام عسکری (ع)
کارآمدترین ابزار این امام همام برای دعوت مردم به دین، «هدایت رفتاری و گفتاری» بود و در خصوص این شیوه هدایتی امام صادق (ع) فرمودند: «کونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَیرِ أَلْسِنَتِکمْ» یعنی مردم را با غیر از زبان خود دعوت کنید. بنابراین هر چه زبان و عمل هدایتگران هماهنگ‌تر و منطبق‌تر باشد، تاثیرپذیری مخاطبان بیشتر خواهد شد و درخشنده‌ترین جلوه هدایت امام عسکری (ع) ناظر به همین هدایت رفتاری است.
در همین خصوص شیخ کلینی نقل می‌کند: ابومحمد (ع) نزد علی بن نارمش زندانی شد که ناصبی‌ترین مردم بود و سختگیرترین آنان بود نسبت به آل ابیطالب و به او سفارش شد که با آن حضرت چنین کن و چنین کن (یعنی او را شکنجه بده) یک روز بیشتر امام (ع) نزد او نماند که در برابر او، چهره بر خاک سایید و از احترام و تعظیم او، به روی آن حضرت دیده نمی‌انداخت و در برابرش سر به زیر بود، حضرت از نزد او بیرون شد و او از همه مردم بیناتر به مذهب شیعه شده بود و درباره امام (ع) ستایش‌گرتر شده بود.
«استفاده از شیوه نامحسوس» راهکار دیگر امام (ع) برای هدایت جامعه عصر خودشان بود با این توضیح که ایشان به علت خفقان حاکم، امور امت را پنهانی پیش می‌بردند و هدایتگران شیعی را نیز در این مسیر با انگیزه‌بخشی و راهبری به پیش می‌بردند و گاه نیز نواقص و کاستی‌ها را رفع می‌کردند.
امام عسکری (ع) در مسیر تحقق رسالتشان از امتیاز و «ظرفیت‌های امامت» نیز بهره می‌بردند و با کرامتی که داشتند، در تصحیح عقاید امت می‌کوشیدند. علامه مجلسی (ره) از ادریس‌بن زیاد نقل می‌کند: درباره آنان (ائمه (ع)) خیلی تندروی می‌کردم. روزی برای دیدار ابومحمد (ع) روانه سامرا شدم و از شدت خستگی بر پلکان حمامی به خواب رفتم. با ضربه عصای مخصوص ابومحمد (ع) بیدار شدم؛ ایشان را شناختم و بلند شدم. امام (ع) سوار بود و غلامان پیرامونش را گرفته بودند. احترام حضرت را به‌جای آوردم. فرمود: ای ادریس! بل عباد مکرمون…؛ بلکه آنان (فرشتگان) بندگان گرامی داشته شده‌اند و در گفتار بر او سبقت نمی‌گیرند و به فرمان وی عمل می‌کنند». (انبیا ،۲۶) عرض کردم: مولای من! همین مطلب مرا بس است و تنها برای پرسیدن آن آمده بودم.
پاسداری از دین با رفع شبهات امت
از دیگر برگ‌های هدایت امام حسن عسکری (ع) را «پاسخگویی به شبهات» دانسته‌اند که حضرت با رفع پرسش‌ها و شبهه‌های اعتقادی امت، از دین پاسداری و گرد و غبار ابهام و شبهه را از چهره دین پاک می‌کردند. ایشان همچنین برای حفظ دین و راهنمایی جامعه در مسیر صحیح، درباره فتنه‌های زمان افشاگری و روشنگری داشتند. امام (ع) برای حفظ دین در زمان خلافت عباسیان، غبار غربت را از احکام و فرایض الهی می‌زدودند و به صحنه اجتماع می‌کشاندند.
«هشدار و انذار صریح» از شیوه‌های هدایتی قرآن کریم است که ائمه (ع) نیز در پیش گرفتند تا مخاطبان را مستقیماً خطاب قرار داده و نسبت به موضوعی هشدار دهند. ایشان همچنین روحیه «تولی و تبری» را در منظومه هدایت‌گری جامعه احیا کردند با این توضیح که تولی مؤمنان را به سمت نیکی‌ها و نیکان جذب می‌کند و در مسیر حق نگه می‌دارد. مؤمن در پرتو تولی، حرمت نیکویی را حفظ می‌کند و در مسیر درستی و راستی قدم بر می‌دارد. تبری نیز مؤمنان را از هر گونه بدی و نادرستی دور نگه داشته و امت را از قدم نهادن در مسیر باطل و ناپاکی بر حذر می‌دارد.
امام عسکری (ع) همواره شیعیان را به فریضه تولی و تبری در وادی عمل دعوت می‌کردند و با دعوت آنان به لعن و نفرین ناپاکان و نیز عشق به امت پاک و اولیای الهی، بقای مکتب شیعی را تضمین می‌کردند. در این راستا حضرت به تبیین آثار و پیامدهای طاعت و عصیان مبتنی بر معارف و آموزه‌های قرآنی، می‌پرداختند.
شاگردپروری در مکتب امام یازدهم شیعیان
از ویژگی‌های منظومه هدایت‌گری امام عسکری (ع) پاسخ به سوالات امت بود و بخش اعظمی از روایات حضرت ناظر بر پاسخ‌های ایشان به پرسش‌های مردم است. امام (ع) همچنین با باورهای غلط به مبارزه برخاستند و شبهات و گره‌های ذهنی را رفع می‌کردند. ایشان با آگاهی کامل از جریان‌های فکری عصر خودشان، مواضعشان را صریحاً بیان می‌کردند و مردم را از سرگردانی و ابهام و شبهه نجات می‌دادند.
امام عسکری (ع) به علت خفقان و محدودیت‌های شدید حکومت عباسی، موفق به توسعه گستره دانش خودشان در سطح کل جامعه نشدند اما توانستند شاگردان توانمند پرشماری تربیت کنند که هر کدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف ناب تشیع و رفع شبهات دشمنان شیعه نقش مهم و اساسی داشتند. حضرت علاوه بر تربیت شاگردان و تشویق نویسندگان، خودشان نیز دست به قلم برده و کتاب‌ها و نامه‌های فراوانی را برای توسعه علم و دانش و هدایت و راهنمایی جامعه از خود به یادگار گذاشتند.
