سیلاب و نقش سدها در مدیریت آن

نادر رضایی، کارشناس بخش آب در یادداشتی با عنوان«سیلاب و نقش سدها در مدیریت آن» نوشت: پژوهش‌های انجام شده از سوی بانک جهانی به وضوح اهمیت مقابله با سیل را نشان می‌دهد. در این تحقیقات آمده است سیل صرفا شایع‌ترین حادثه طبیعی نیست بلکه از جهت اثرگذاری بر تعداد زیاد انسان ها و کشورها چه از لحاظ مالی و چه جانی، پرهزینه ترین رویداد طبیعی محسوب می شود. همچنین سیل بسیار بیشتر از زلزله، آتش سوزی و خشکسالی به تخریب ساختمان‌ها و زیرساخت‌های مختلف حمل و نقل، تاسیسات زیربنایی و دارایی های گوناگون منجر می شود و هر سال در جهان صدها میلیارد دلار به اقتصادها زیان وارد می‌کند و جبران این زیان ها در بسیاری از موارد، سال ها به طول می انجامد.

نکته مهم دیگر این است که افزایش موارد و شدت سیل در سال‌های اخیر و آینده زنگ خطر را برای تمامی دولت ها و نهادهای مرتبط به صدا در آورد و آمادگی لازم برای مقابله با آن را ضروری‌تر کرده است. این آمادگی به دو بخش کوتاه مدت و بلندمدت تقسیم می شود. در کوتاه مدت آموزش جمعیت‌های در معرض خطر، تهیه اقلام مورد نیاز پس از وقوع سیل و ایمن سازی تاسیسات در اولویت قرار می‌گیرد و در بلندمدت ساخت زیرساخت‌های مستحکم، سرمایه‌گذاری برای ساخت سد و تربیت نیروی انسانی کافی برای مقابله با اثرات وقوع سیل در آینده ضروری است.

سدها به عنوان یکی از سازهای زیربنایی از مهمترین ابزار کنترل و مدیریت سیلاب در کشورها هستند. این سازه‌های عظیم و پرهزینه به دلیل اهداف چند منظور و تامین اساسی ترین نیاز جوامع انسانی از دیرباز مورد توجه بوده‌اند. با توجه به تغییرات اقلیمی در جهان که پیامد آن افزایش شدت خشکسالی و سیلاب در برخی نقاط جهان است، ساخت سدها و ایجاد مخازن بزرگ به عنوان یک راه کار و رویکرد برای سازگاری با این شرایط توسط متخصصان توصیه می شود.

در سیلاب‌های اخیر نقش و تاثیر سدهای بزرگ در رودخانه های کارون، کرخه و دز بر کاهش شدت سیلاب و زیان‌های مالی و جانی بر جمعیت تحت تاثیر در پایین دست به خوبی نمایان شد. با توجه به پیش‌بینی‌های ارایه شده از سوی سازمان هواشناسی کشور و مراجع معتبر جهانی در خصوص رخداد بارندگی‌های شدید در زمستان و بهار پیش رو، مدیریت مخان جهت کنترل سیلاب در دستور کار قرار گرفت. در سدهای سیمره و کرخه در حوضه رودخانه کرخه، سدهای کارون4، کارون 3، شهید عباسپور، مسجد سلیمان و گتوند در حوضه کارون و سد دز در حوضه دز، با افزایش رهاسازی ضمن افزایش تولید انرژی پاک، حجم لازم برای ذخیره سیلاب های پیش رو فراهم گردید. به عنوان نمونه در اول فروردین سال 98 در سدهای کارون 4، سیمره و گتوند  به ترتیب 630، 365 و 790 میلیون مترمکعب حجم خالی در مخازن این سدها ایجاد شده بود.

مجموع حجم ورودی به مخزن سد کارون 4 طی دو سیلاب پیاپی در سال جاری معادل 911 میلیون مترمکعب بود که با مدیریت صحیح بهره‌برداری از مخزن، بخش قابل توجهی از این سیلاب در مخزن ذخیره شد. همچنین مجموع حجم ورودی به سد سیمره طی این دو سیلاب، 952 میلیون مترمکعب بود که سد سیمره نیز توانست حجم مناسبی از سیلاب را ذخیره نموده و دبی اوج سیلاب که به بیش از 3000 مترمکعب در ثانیه نیز می رسید به کمتر از 1500 مترمکعب در ثانیه کاهش دهد.

شکی نیست که استفاده از فناوری های جدید در سطح حوضه ها و نصب تجهیزات تله متری و دریافت داده‌های برخط هواشناسی و هیدرولوژی و ارتقای مدل های پیش بینی می‌تواند ضمن کاهش نامعینی و افزایش دقت در پیش بینی و هشدار سیل، عملکرد سدها را مدیریت سیلاب و خشکسالی بهبود دهد. با این وجود استفاده از ظرفیت های بالقوه موجود و ایجاد مخازن جدید در آینده با رعایت جنبه های محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی و نیز رعایت حقابه های پایین دست می‌تواند سهم خسارات و تلفات ناشی از سیلاب را به شدت کاهش دهد و منابع آب و برق مطمئن را در اختیار جوامع ساکن در این نواحی قرار دهد.