ساخت کارگاه تولید پنیر و سوله دامداری در یک شهر ساسانی-اسلامی

به گزارش خبرنگار ایلنا، در بین شهرها و محوطه‌های تاریخی کشور، «اولتان قالاسی» نامی مهجور مانده است. این قلعه شهر تاریخی که بیش از ۱۰۰ هکتار وسعت دارد در ساحل جنوبی رود ارس کنار شهری کوچک به نام اولتان واقع شده است. 

محوطه باستانی «اولتان قالاسی» به شماره ۲۶۵۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و با توجه به آثار سطحی و بررسی عکس‌های هوایی و ماهواره ای، به نظر می‌رسد این محوطه باستانی، شهری بوده که همچون بسیاری از شهرهای کهن ایران از بخش‌های مختلفی تشکیل شده باشد. از جمله بخش محصور (شارستان یا ارگ) و بخش غیر محصور (بخش استقراری پیرامون شارستان) که احتمالا بتوان از آن به عنوان «ربض» یاد کرد. 

اولتان قالاسی در مجموع و با احتساب «ارگ» آن حدود ۳۳ هکتار و با احتساب «ربض»، احتمالا بیش از ۱۰۰ هکتار وسعت دارد. با این وجود براساس پیگیری‌ها و گزارش‌های فعالان و دوستداران میراث فرهنگی یکی از بزرگترین قلعه – شهرهای تاریخی کشور به دلیل نبود حفاظت مستمر و صدور مجوزهای غیرقانونی، در سال‌ها و دهه‌های گذشته با بیشترین آسیب مواجه شده است. به‌گونه‌ای که هم اکنون باستان‌شناسان معتقدند، حجم آسیب‌ها به قدری است که حتی فعالیت‌های کشاورزی و کاشت بذر در عمق ۳۰ سانتیمتری زمین و فعالیت‌های دامداری هم در برابر ساخت وسازهای صورت گرفته و تمایل برای تغییر کاربری اراضی این قلعه تاریخی بسیار ناچیز است. 

شخم زدن ۵۰ هکتار از محوطه ۱۰۰ هکتاری! 

«روح‌الله محمدی» رئیس اداره باستان‌شناسی در اردبیل است. فردی که به‌صورت مداوم در حال رصد محوطه‌های باستانی و تاریخی استان اردبیل است. او به خبرنگار ایلنا در رابطه با وضعیت حفاظتی و تهدیدات صورت گرفته در محوطه باستانی اولتان قالاسی گفت: عواملی که قلعه – شهر اولتان قالاسی را در معرض خطر قرار داده می‌توان به سه بخش تقسیم کرد. نخستین مخاطره به عوامل طبیعی برمی‌گردد. پیشروی رود ارس، بارندگی و سیلاب‌ها باعث شده بخشی از محوطه دچار آسیب جدی شود که البته کارشناسان میراث فرهنگی استان با اجرای طرح ساحل بَند و دیوارکشی مانع از تخریب‌های بیشتر شده و توانستند بخش زیادی از تخریب‌های طبیعی این قلعه – شهر تاریخی را کاهش دهند. 

او افزود: بخش دیگری از تهدیدات مربوط به ساخت و سازهای شهری است. اولتان قبلا یک روستا بود که الان تبدیل به شهر شده و مردم آن روستا به شدت دنبال توسعه شهر فعلی هستند. با اینکه هنوز این اتفاق رخ نداده اما مردم شهر بسیار تمایل دارند که این محوطه تاریخی را تبدیل به بخشی از شهر کنند و به همین دلیل ساخت و سازهای آینده می‌تواند تهدیدی بزرگ برای این محوطه باستانی باشد. 

روح الله محمدی گفت: خوشبختانه درحال حاضر در محدوده ۱۰۰ هکتاری از این شهر تاریخی در ارگ مرکزی که ۳۵هکتار است، اقدام مخربی صورت نگرفته اما هم‌اکنون نزدیک به ۵۰ هکتار از محوطه تاریخی اولتان قالاسی تبدیل به زمین‌های کشاورزی شده است. 

رییس اداره باستان‌شناسی اردبیل گفت: با اینکه آسیب‌های کشاورزی به محوطه قلعه اولتان نسبت به ساخت و سازها و توسعه شهری بسیار کمتر است و اگرچه کشاورزان عمق ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتری زمین را برای کاشت محصول شخم می‌زنند اما این موضوع به اندازه ساخت و سازها تخریب عمیق محسوب نمی‌شود. البته کشت محصولات آبی خواه ناخواه برای این محوطه آسیب زاست. ولی همچنان تاکید دارم که اگر قرار باشد تاسیسات و ساخت و سازهای شهری در محوطه باستانی قلعه اولتان ایجاد شود، وضعیت کاملا فرق می‌کند. 

او گفت: درحال حاضر تخریب حاد در قلعه شهر اولتان قالاسی صورت نگرفته اما اگر توسعه شهری گسترش پیدا کند یک تهدید بزرگ برای این محوطه و شهرتاریخی است. 

احداث کارگاه تولید پنیر و سوله نگهداری دام و انبار در محوطه ثبت ملی

رئیس اداره باستان‌شناسی اردبیل اما در رابطه با دامداری‌های در حال انجام در این محوطه بزرگ و ارزشمند تاریخی گفت: دامداری‌ها صنعتی نیستند و معمولا دامداران و عشایر برای چرای دام به این محوطه می‌آیند. به همین دلیل تخریب‌های ناشی از حضور دام در این محوطه بسیار جزئی است. اما بیشترین تهدیدات شامل فعالیت‌های عمرانی، ساخت و ساز و ایجاد تاسیسات و لوله کشی گاز است. 

محمدی در پاسخ به این پرسش که تعداد ساختمان‌های احداث شده در محوطه باستانی چقدر است؟ اعلام کرد: ساخت و سازهایی که صورت گرفته زیاد نیست و احداث آن‌ها در دوره‌های قبل رخ داده است. تعداد سوله‌های دام روستایی که در این محوطه احداث شده دو عدد است و به همراه کارگاه تولید پنیر، کارگاه سی. ان. جی و انبارهای ذخیره که متعلق به شرکت تعاون روستایی هستند در این محوطه احداث شده‌اند. البته در حال حاضر هیچ مجوزی برای ساخت تاسیسات جدید از سوی میراث فرهنگی صادر نشده است. 

این مسئول تاکید کرد: اگر ساختمان‌های احداث شده در همین حد باقی بمانند و افزایش پیدا نکنند، می‌توان برای محوطه و آینده آن کاری کرد. اما متاسفانه بسیاری از مردم دنبال تغییر کاربری اراضی برای برای ساخت و ساز هستند که تا الان میراث فرهنگی موافقت نکرده است. 

استقرار مداوم از دوره ساسانی تا دوره افشاریه در قلعه شهر تاریخی

روح الله محمدی گفت: اولتان قالاسی در گذشته یک قلعه - شهر بود. یک شهر تاریخی بود که قسمت‌های مختلف آن دارای قلعه، ارگ و شارستان بود و آثار آن هم از اوایل دوره تاریخی تا دوره میانی اسلام است. 

وی افزود: آنچه که هم اکنون برای ما محرز است، این است که اولتان قالاسی از دوره ساسانی تا قرون میانی اسلام و تا قرن هفتم ه. ق پا بر جا بود. با اینکه آثار تاریخی به دست آمده از دوره افشاریه هم در این محوطه به دست آمده است، اما قدمت آن از دوره ساسانی تا قرن هفتم هجری قمری است که بدون وقفه مسکونی بود. اولتان قالاسی در دوره‌های تاریخی خود یک مرکز تجاری و مسیر راه قفقاز، اردبیل و تبریز بود. 

محمدی با تاکید بر اینکه وسعت شهر تاریخی اولتان قالاسی بیش از ۱۰۰ هکتار است، ادامه داد: این محوطه پس از ثبت در فهرست آثار ملی کشور در سال ۸۲ تا ۸۳ سه فصل کاوش باستان‌شناسی داشت و سال ۸۷ نیز سه فصل دیگر کاوش شد. اما پس از آخرین کاوش رها شد تا آن که سال ۱۴۰۱ گورستان این شهر تاریخی مورد کاوش باستان‌شناسی با هدف نجات بخشی قرار گرفت و بررسی‌های ژئوفیزیک آن هم انجام شد. این روش باعث شد تا متوجه شویم آثار معماری زیرسطحی محوطه اولتان قالاسی بدون کاوش باستان شناختی به چه صورت است. سال ۱۴۰۲ نیز یک فصل کاوش نجات‌بخشی در این محوطه انجام شد. چون قرار بود یک جاده در آن محوطه‌کشیده شود و اتفاقا حین جاده‌سازی به گورستان تاریخی محوطه برخورد کردند و کاوش‌های نجات‌بخشی آن آغاز شد. 

رییس اداره باستان‌شناسی اردبیل اعلام کرد: اولتان قالاسی یک محوطه تاریخی بزرگ است که اگر بخواهیم روی آن کاوش منظم و هرساله انجام دهیم؛ بدون شک کاوش آن حدود ۷۰ سال طول می‌کشد. اولتان قالاسی از محوطه‌های باستانی کشور است که نیازمند برنامه بلندمدت برای کاوش است. حتی نیازمند حضور هیات مشترک کاوش ایرانی و خارجی است که می‌توان در بررسی آثار یافت شده از آن با دانشگاه‌های معتبر خارجی نیز در بخش آزمایشگاهی کمک گرفت. 

او افزود: شهرهای تاریخی با وسعت زیاد و اهمیت بالا در ردیف پروژه‌های بلندمدت تعریف می‌شوند و در دنیا، چنین محوطه‌هایی هر سال کاوش می‌شوند و بخشی را آثار به دست آمده مرمت و کارگاه‌های باستان‌شناسی آن‌ها فعال و درنهایت تبدیل به سایت موزه می‌شوند. اما متاسفانه در ایران پروژه‌های بلندمدت دیگر تعریف نمی‌شود و مهمترین دلیل آن هم تغییر مدیران است. 

روح الله محمدی؛ اولتان قالاسی را از آن دسته محوطه‌های باستانی و تاریخی ایران خواند که ظرفیت تبدیل شدن به پایگاه میراث‌فرهنگی و برخورداری از اعتبار ویژه و جذب نیرو برای حفاظت و معرفی و توسعه گردشگری دارد. 

مریم جلیلوندفرد