ایلنا همزمان با روز ملی روستا و عشایر گزارش می‌دهد؛
جستجوی کار در روستاها آغاز شده است/ اشتغال با پول‌پاشی ممکن نیست
مهاجرت در ایران معکوس شده و حمایت از مشاغل روستایی باعث شده افراد بیشتری به رفتن به روستاها تمایل نشان دهند. آیا این مهاجرت دائمی است یا ناشی از تبی است که چند سالی‌ست فراگیر شده؟
به گزارش خبرنگار ایلنا، جمعیت شهرنشینان در ایران از حدود شش میلیون نفر در سال ۱۳۳۵ به حدود ۶۰ میلیون نفر در سال ۱۳۹۵ رسیده است. رشد شهرنشینی در ایران چنان شدتی داشته که تقریبا هیچ برنامه توسعه‌ای بدون اینکه نگاهی به روند‌های مهاجرت در کشور داشته باشد، واقعی نیست و قابلیت اجرا ندارد. به دلایل مختلف ایرانیان در دهه‌های اخیر تلاش کرده‌اند از زادگاه خود بیرون بیایند و در جست‌و‌جوی زندگی بهتر شهری بزرگ‌تر را برای زندگی انتخاب کنند. نداشتن شغل، نبود امکانات، ادامه تحصیل و چند دلیل دیگر باعث شده جمعیت شهرنشین ایران بر اساس آخرین سرشماری به بیش از ۷۰ درصد برسد. به موازات این اتفاق که حداقل در نیم قرن گذشته در جریان بوده، تحلیل‌های مختلفی درباره این مهاجرت و تبعات آن ارائه شده است. تحلیل‌گران با مشکل‌ساز دانستن مهاجرت از روستاها به شهر‌ها، خالی شدن روستاها از سکنه، بی‌رونق شدن کسب‌و‌کارهای روستایی و در صدر آنها کشاورزی و دامپروری، شلوغ شدن شهر‌ها و درگیر شدن آنها با معضلاتی نظیر حاشیه‌نشینی، تفاوت فرهنگی و مشکلات زیست محیطی را از عمده تبعات مهاجرت روستاییان یا ساکنان شهر‌های کوچک به شهر‌های بزرگ به ویژه کلانشهر‌هایی مانند تهران، اصفهان و مشهد قلمداد کرده‌اند. همواره هم تحلیل‌ها با این نتیجه‌گیری به پایان می‌رسد که باید جلو مهاجرت بی‌رویه از روستاها به شهر‌ها را گرفت و حتی باید به گونه‌ای عمل کرد که مهاجران روستایی به زادگاه خود بازگردند؛ اتفاقی که اگر ساز‌و‌کار‌های مناسب برای آن در نظر گرفته نشود، رخ نمی‌دهد و تنها رویایی خواهد ماند که مدام تکرار می‌شود. با این همه مجموعه‌ای از عوامل باعث شده در سال‌های اخیر مهاجرت معکوس بالاخره اتفاق بیفتد و شاهد این باشیم که مردم به روستاها برمی‌گردند.
چرا مردم، روستا را به شهر ترجیح می‌دهند؟
تا همین چند سال پیش جای طرح این سوال که چرا مردم، روستا را به شهر ترجیح می‌دهند، باید می‌پرسیدیم چرا مردم، شهر را به روستا ترجیح می‌دهند؟ در چند سال اخیر به دلایل مختلف بعد از چند دهه، بالاخره مهاجرت در ایران معکوس شد و شاهد بازگشت مهاجران روستایی به زادگاه خود بودیم و حتی شاهد این بودیم که برخی از شهرنشینان که مهاجر هم نبودند به روستاها رفتند و در آن ساکن شدند. از دلایل اصلی این مهاجرت می‌توان به مشکلات اجتماعی و شهری اشاره کرد. زندگی در برخی از شهر‌های ایران به دلیل مشکلات شهری نظیر ترافیک و همچنین مشکلات زیست محیطی مانند آلودگی هوا و گرد و غبار، سخت شده است. از طرف دیگر مسکن معضلی بزرگ در کلانشهر‌هایی مانند تهران است، آنقدر که برخی از مهاجران نه تنها نمی‌توانند خانه‌ای در پایتخت بخرند که قادر به اجاره و رهن یک واحد مسکونی هم نیستند. آنها مجبورند به شهر‌های اقماری تهران بروند و در موارد بدتر مجبورند تن به حاشیه‌نشینی بدهند. وضعیت فرهنگی و اجتماعی در حاشیه‌ها هم در مواردی مهاجران را به این نتیجه می‌رساند که در زادگاه خود شرایط بهتری خواهند داشت.
جمعیت شهرنشینان در ایران از حدود شش میلیون نفر در سال ۱۳۳۵ به حدود ۶۰ میلیون نفر در سال ۱۳۹۵ رسیده است. رشد شهرنشینی در ایران چنان شدتی داشته که تقریبا هیچ برنامه توسعه‌ای بدون اینکه نگاهی به روند‌های مهاجرت در کشور داشته باشد، واقعی نیست و قابلیت اجرا ندارد. به دلایل مختلف ایرانیان در دهه‌های اخیر تلاش کرده‌اند از زادگاه خود بیرون بیایند و در جست‌و‌جوی زندگی بهتر شهری بزرگ‌تر را برای زندگی انتخاب کنند.
هرچند مسائل اجتماعی، فرهنگی و شهری و اتفاق بزرگی مانند فراگیر شدن وسایل ارتباط جمعی به ویژه دسترسی روستاها به اینترنت باعث شده افراد به مهاجرت به روستاها تشویق شوند اما همچنان باید اصلی‌ترین دلیل رقم خوردن مهاجرت معکوس را ایجاد شغل در روستاها دانست.
قبلا اگر پرسیده می‌شد چرا یک نفر به شهر مهاجرت می‌کند، عنوان می‌شد که دلیل اصلی او یافتن شغل است. دقیقا همین اتفاق در یکی دو سال اخیر در مورد مهاجرت به روستاها رخ داده است. شهرنشینان در جست‌و‌جوی کار به روستاها می‌روند، چراکه طرح‌های حمایتی ویژه‌ای درباره اشتغال روستاییان اجرا شده است.
مرداد امسال محمد امید (معاون توسعه روستایی و مناطق محروم نهاد رئیس جمهوری) گفت: آورده‌های آماری ما نشان می‌دهد که نرخ مهاجرت معکوس در کشور اتفاق می‌افتد و امروز نرخ بازگشت به روستا بیشتر از نرخ مهاجرت به شهرهاست.
او ادامه داد: تسهیلات اشتغال روستایی و عشایری نرخ بیکاری را در روستاهای کشور کاهش داده و سهم اشتغال روستایی را در سبد اشتغال کشور افزایش داده است به طوری که سال گذشته ۲۵ درصد سهم اشتغال روستایی در سبد اشتغال کشور افزایش یافت.
اشاره معاون رئیس جمهور به طرحی است که از حدود دو سال پیش در وزارت کار کلید خورد. بر اساس این طرح به مشاغل روستاییان و عشایر وام تعلق می‌گیرد و اجرای دقیق این طرح باعث شده حدود ۱۵۰ هزار شغل در روستاها ایجاد شود. گرچه درباره پایداری این مشاغل و همچنین کیفیت آنها اما و اگر‌هایی وجود دارد و باید منتظر پایش دقیق بود با وجود این نمی‌توان منکر این شد که شغل‌سازی در روستاها اصلی‌ترین دلیل مهاجرت معکوس است.
مهاجرت و چالش اشتغال
وحید شقاقی شهری (اقتصاددان و استاد دانشگاه) با بیان اینکه یکی از مهمترین مباحث مطرح در زمینه توسعه، پراکندگی جمعیتی در روستاها و شهر‌ها و مهاجرت است، عنوان می‌کند: شهرنشینی در ایران در دهه‌های اخیر رشد زیادی داشته و جمعیت شهری در ایران به بیش از ۷۰ درصد کل جمعیت رسیده است که عمده این افزایش جمعیت به دلیل مهاجرت از روستاها به شهر‌ها رخ داده است.
او ادامه می‌دهد: وقتی از مهاجرت از روستاها به شهر‌ها حرف می‌زنیم باید به چالش اشتغال اشاره کنیم، چراکه دلیل اصلی این مهاجرت نبود شغل و نبود امکانات برای راه‌اندازی کسب و کار است.
این اقتصاددان با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر مسئولان به مهاجرت معکوس توجه نشان داده و عنوان کرده‌اند که باید سیاست‌هایی در راستای بازگرداندن مهاجران به روستاها اتخاذ شود، می‌گوید: تحقق چنین هدفی در گرو حل معضل اشتغال در روستا‌هاست، هرچند برای رسیدن به این هدف باید زیرساخت‌های رفاهی، آموزشی و بهداشتی نیز در روستاها فراهم شود.
او با اشاره به طرح وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی مبنی بر اعطای وام اشتغال به روستاییان و عشایر عنوان می‌کند: باید تاکید کرد که ایجاد رونق در روستاها که منجر به مهاجرت معکوس می‌شود باید با تعریف یک بسته کامل دنبال شود که اشتغال نیز بخشی از آن است. اعطای وام برای اشتغال‌زایی روشی شناخته شده است و بار‌ها در قالب طرح‌ها مختلف شاهد دادن تسهیلات بوده‌ایم. می‌دانیم که اشتغال با پول‌پاشی ممکن نیست و همان بسته اشتغال که خود بخشی از بسته کامل توسعه روستایی است، باید با در نظر گرفتن موارد مختلف ارائه شود.
شقاقی شهری با تاکید بر اینکه با دادن وام ممکن است اشتغال موقت ایجاد شود، اما ایجاد اشتغال دائم با پول‌پاشی ممکن نیست، می‌گوید: باید بررسی کرد که با پولی که در قالب وام می‌دهیم قرار است به چه کسب و کار‌هایی کمک کنیم و چه زمینه‌ای برای فروش محصولاتی که با راه افتادن این کسب و کار‌ها تولید می‌شود، فراهم آورده‌ایم.
تسهیلات اشتغال روستایی و عشایری نرخ بیکاری را در روستاهای کشور کاهش داده و سهم اشتغال روستایی را در سبد اشتغال کشور افزایش داده است به طوری که سال گذشته ۲۵ درصد سهم اشتغال روستایی در سبد اشتغال کشور افزایش یافت.
او در جواب این سوال که باید به چه کسب و کار‌هایی توجه داشت و روستاها چه ظرفیت‌هایی دارند، عنوان می‌کند: قطعا بخش کشاورزی یک ظرفیت است، اما جز آن باید به مواردی چون دامپروری، صنایع دستی، گردشگری و ... در قالب طرح‌های خود اشتغالی نگاه کنیم. لزوما نباید به فکر کمک به مشاغل سنتی باشیم، بلکه با مهارت‌آموزی باید ترکیبی از مشاغل سنتی و مدرن ایجاد کنیم و برای مثال به فکر گسترش کشاورزی صنعتی و دامپروری مدرن در روستاها باشیم، همانطور که از ظرفیت‌های دیگر روستاها نظیر گردشگری نیز باید استفاده کرد.
مهاجرت دائمی یا موقتی
اخیرا محمد خدابخشی (سخنگوی کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس) هم عنوان کرده است که اجرای قانون حمایت از توسعه اشتغال پایدار در مناطق روستایی موجب مهاجرت معکوس شده است. این واقعیتی است که مسئولان مختلف بر آن اذعان می‌کنند، اما به نظر می‌رسد اکنون که می‌دانیم روند مهاجرت تغییر کرده بیش از آنکه به فکر تبلیغات در این زمینه باشیم، باید به دائمی بودن این وضعیت توجه کنیم. بی‌شک نمی‌توان انتظار داشت که در سال‌های متمادی مهاجرت معکوس ادامه یابد و برای مثال بعد از چند دهه شاهد بازگشت به درصد‌های سال ۱۳۳۵ باشیم و جمعیت روستایی ایران بر جمعیت شهری فزونی یابد.. هیچ کس این هدف را دنبال نمی‌کند، بلکه برنامه‌ریزان توسعه در پی ایجاد تعادل در مورد جمعیت روستایی و شهری هستند. آنچه در این بین مهم است این است که باید مهاجرت موقتی را به مهاجرت دائمی تبدیل کنیم. چه بسا کسانی که به دلیل طرح‌های حمایتی به روستاها رفته‌اند در صورت شکست کسب و کار، بار دیگر راهی شهر‌ها شوند. این اتفاق مشکلات را تشدید می‌کند و موج جدیدی از گرانی‌ها در حوزه مسکن، افزایش حاشیه‌نشینی و مشکلات ترافیکی و محیط زیستی به وجود می‌آورد. برای دائمی کردن مهاجرت به روستاها لازم است از طرفی زیرساخت‌ها در روستاها ایجاد و تقویت شوند و از طرف دیگر، حمایت از کسب و کار‌ها روستایی تداوم یابد. بی‌شک یکی از بهترین راه‌ها برای مقابله با بیکاری و کاهش نرخ آن تقویت مشاغل روستایی است.
