نابینایان چه کتاب‌هایی بخوانند؟
وزارت‌خانه‌های ارشاد؛ کار و تعاون و علوم برای منابع درسی نابینایان چه تدبیری داشته‌اند؟ امروز بیشتر نابینایان از نبود منابع اطلاعاتی درسی و غیردرسی گله‌مند هستند. این گروه هیچ سهمی در رسانه‌ملی نیز ندارند.
هنگامی که برای دوستی از «صدسال تنهایی» می‌گفتم مشتاقانه داستان را به گوش جان می‌سپرد. پشت تاریکیِ عمیقی که چشم‌هایش را فراگرفته بود، وجودی سرشار از احساس و میل به دانستن داشت. بعد آهی کشید که چقدر خوب می‌شد اگر نوک انگشت‌هایم توان لمس واژه‌های این کتاب را داشت و در دنیای سرهنگ خوزه آئورلیانو می‌توانستم کمی غوطه خورم...
دنیای نابینایان همین است. آنها حتی اگر بخواهند مطلبی را دنبال کنند باید از منابعی بسیار محدود بهره ببرند. کتاب‌های بریل بسیار محدود و کتاب‌های گویا اغلب با کیفیتِ پایین منتشر می‌شوند. اما فقط همین‌ها منابع اطلاعاتی آنان‌اند و بس.
روح‌الله ساعی(مدیر کتابخانه‌ی نابینایان آذربایجان شرقی و ناظر کتابخانه‌های غرب کشور) در رابطه با محدودیت مواد اطلاعاتی نابینایان به خبرنگار ایلنا گفت: مراکز خیلی کمی برای چاپ کتاب بریل و گویا وجود دارد. ازجمله مراکزی که در این عرصه به انتشار کتاب می‌پردازند؛ می‌توان به مرکز امور نابینایان رودکی، دانشگاه اصفهان، دانشگاه تهران که فقط کتاب‌های مذهبی و ادعیه‌ی گویا منتشر می‌کند؛ اشاره کرد. باوجود این موسسات انتشاراتی، دانشجویان نابینا به‌خصوص در مقطعِ کارشناسی ارشد و دکتری با مشکلات زیادی مواجه هستند.
ساعی که خود دانشجوی دکتری است؛ از نبود منابع اطلاعاتی برای نابینایان گله‌مند و معتقد است: 80درصد منابع موردنیاز افرادی چون من نه به‌صورت گویا و نه به‌صورت بریل موجود نیست. یکی دیگر از مشکلات این است که امور آموزشی نابینایان از جانب مراکزی که باید، به‌قدر کافی حمایت نمی‌شود. کتاب‌های بریل بسیار حجیم است. هر صفحه کتاب در خط بریل معادل سه صفحه کتاب معمولی می‌شود. همچنین کاغذ بریل؛ کاغذ متفاوتی است درنتیجه هزینه چاپ این کتاب‌ها بالاست. وقتی هزینه بالا می‌رود؛ میزان حمایت‌های مالی کاهش پیدا می‌کند. معمولاً در سطوح دانشگاهی بالای 95 درصد از منابع دانشگاهی به‌صورت گویا منتشر می‌شود و کمتر از 5 درصد آنها به خط بریل است. تنها در رشته‌های قرآن و ادبیات و الهیات؛ کتابِ بریل موجود است اما در رشته‌های دیگری چون علوم اجتماعی و مدیریت و... منابعِ بریل خیلی محدود است.
کودکان نابینا چه بخوانند؟
700 هزار نفر کودک نابینا در کشور وجود دارند که با مشکلات جدی در تهیه‌ی کتاب مواجهند. این کودکان علاوه بر محرومیت از کتاب‌های مصور؛ به کتاب‌های بریل نیز دسترسی چندانی ندارند. براساس آمار؛ تنها 50 عنوان کتاب مصور برای این گروه از کودکان در سراسر کشور موجود هست.
نورا حق‌پرست(مدیر انتشارات کانون پرورش فکری کودک و نوجوان) در رابطه با انتشار کتاب‌های بریل برای کودک و نوجوان می‌گوید: سال گذشته 17 عنوان کتاب بریل منتشر کردیم. کانون معتقد است باید تمام بچه‌ها را تحت پوشش قرار دهیم و بر این اساس با ارتباطی که با خود کودکان برقرار کردیم؛ چه آن‌هایی که عضو کانون هستند و چه دیگر کودکان نابینا؛ قرار بر این شد که امسال بیشتر داستان‌ها را به‌صورت کتاب گویا برای آنها منتشر کنیم.
او می‌گوید: باتوجه به اینکه سرعت انتشار کتاب بریل بسیار پایین است؛ تصمیم گرفته شد برای افزایش سرعت کار به سمت کتاب‌های گویا برویم. این کتاب‌ها می‌تواند جایگزین خوبی برای کتاب‌های بریل باشند و استقبال از آنها هم بیشتر است. امیدواریم سال آینده به‌جای 17 کتاب بریل حداقل 50 کتاب گویا منتشر کنیم.
آموزش نابینایان؛ وظیفه دولتمردان است
اما مدیر کتابخانه نابینایان آذربایجان شرقی بر نکته دیگری تاکید دارد: دانشِ خواندن و نوشتن. امری که فقط با مطالعه کتاب بدست می‌آید. او اعتقاد دارد: یکی از مهمترین و اساسی‌ترین مشکلات نبودِ حمایتِ قانونی از نشرِ نابینایان است. در کشورهای توسعه‌یافته قوانینی وجود دارد مبنی بر اینکه ناشر باید فایل‌تکست و گویا را در اختیار نابینایان قرار دهد اما در ایران باوجود مسئله کپی‌رایت این کار امکان‌پذیر نیست. دولت هم برای این کار از ناشر حمایت نمی‌کند. حمایت دولت باعث می‌شود ناشر به این کار تشویق شود و با این اقدام منابع اطلاعاتی بیشتری در اختیار نابینایان قرار گیرد. این یکی از خلاء‌های قانونی کشور است. این موضوع دلیلی شده بر اینکه ما؛ نابیناها در مطالعات درسی و غیردرسی با مشکلات زیادی مواجه شویم.
او با بیان اینکه وزرات ارشاد در زمینه‌ی تولید موادِ مطالعاتی نابینایان باید ورود کند؛ می‌گوید: در جلسه‌ای که چند سال پیش در ارشاد برگزار شد؛ اعلام کردم این تفکر که تنها بهزیستی باید ارائه خدمات کند؛ اشتباه است. همه مسئولان دربرابر افراد معلول وظیفه دارند. وزرات ارشاد یکی از مسئول‌ترین ارگان‌ها برای رفع این معضل است. چنانچه برای بینایان کتاب منتشر می‌کند برای نابینایان هم موظف است که مواد اطلاعاتی تولید کند. راه‌اندازی مراکز تولید کتاب بریل و گویا و دیجیتال هزینه‌بر است و سرمایه‌گذار هم به دنبال سود شخصی‌ست. درنتیجه ارشاد موظف است از چنین مراکزی در سطح کشور حمایت کند. وزارت کار و تعاون و وزارت علوم هم باید در این زمینه ورود کند. وزارت علوم هم باید حداقل در رابطه با منابع درسی که در دانشگاه‌ها وجود دارد و نابینایان باید از آن استفاده کنند؛ تولید داشته باشد و این تولیدات را دراختیار دانشجویان قرار دهد. در سطح کارشناسی در برخی رشته‌ها منابعی تهیه شده اما در سطح کارشناسی ارشد و دکتری ما با مشکل حاد کمبود منابع اطلاعاتی روبه‌رو هستیم و بالای 80 درصد از منابع دکتری برای نابینایان موجود نیست.
مرتضی هادیان(کارشناس امور نابینان) با اشاره به اینکه باید تدبیری اندیشیده شود تا واسطهی تبدیل متن به خط بریل از بین برود؛ می‌گوید: کتاب‌ها با سیستم‌های رایانه‌ای آماده‌سازی و تهیه می‌شوند. نویسنده و ناشر متن رایانه‌ای را تهیه و بعد نسخه چاپی آن را منتشر میکنند. باتوجه به امکانات رایانه‌ای بریل و گویا که در اختیار نابینایان هست؛ اگر تمهیداتی از جانبِ اهل قلم اندیشده شود به گونه‌ای که حقوقشان پایمال نشود؛ این فایل‌ها می‌تواند مستقیماً در اختیار نابینایان قرار بگیرد و با این اتفاق؛ واسطهی تبدیل متن به بریل حذف شده و کار سرعت بیشتری می‌گیرد.
نابینایان هیج سهمی در صداوسیما ندارند
ساعی معتقد است: اگر به قوانینِ حقوقِ بشر اسلامی نگاه کنیم وظیفه‌‌ی دولتمردان است که به حقوق نابینایان و خصوصاً آموزش آنان رسیدگی کنند. اگر شما یک هفته برنامه‌های صداوسیما را زیرنظر قرار دهید؛ متوجه می‌شوید هیچ زمانی برای نابینایان و معلولان در این رسانه وجود ندارد. اعتقاد به شاخص‌سازی و ستاره‌سازی ندارم بلکه معتقدم صداوسیما باید کارهای بنیادی انجام دهد که برای عموم جامعه مناسب باشد. این رسانه باید در زمینه آموزش و تعلیم و تربیت نابینایان فعالیت کند. آگاه‌سازی خانواده‌هایی که دارای فرزندان نابینا هستند یکی دیگر از مسئولیت‌های صداوسیماست. خانواده‌ها باید بدانند با فرزند نابینای خود چگونه رفتار کنند و چطور او را آموزش دهند. این وظیفه رسانه‌ها به‌خصوص صداوسیماست که متأسفانه جای آن را خالی می‌بینیم.
کتاب بریل یا گویا؟
هادیان با ارجحیت دادن کتاب‌های بریل در برابر گویا؛ اعتقاد دارد: نقاط قوت کتاب‌های بریل این است که نابینایان آنچه از کتاب مطالعه میکنند به خوبی در ذهن‌شان نقش می‌بندد و کتاب‌ها قابلیت این را دارند که در هر موقعیعی مورد استفاده قرار بگیرند و اگر فرد نابینا مطلبی از آن را فراموش کرد به سادگی بتواند به آن رجوع کند. اما تهیه این کتاب‌ها بسیار سخت است و دیر آماده می‌شوند. باتوجه به اینکه اطلاعات سیستم‌های گویا فقط شنیداری است، فرد نمی‌تواند با نحوه‌ی نگارش کلمات و جملات آشنا شود. کتاب بریل باعث می‌شود فرد بتواند روی املای کلمات کار کند و اگر خواست متنی بنویسد با املای درست آن از قبل آشنا شده باشد. تهیه، انتشار و جابه‌جایی کتاب‌های گویا نسبت به کتاب‌های بریل کار ساده‌تری است. وقتی یک کتاب گویا تهیه شود به‌راحتی می‌توان آن را تکثیر کرد و در همه‌جا از آن استفاده کرد. امکانات رایانه‌ای و اینترنتی کمک می‌کند انتشار این کتاب‌ها برای موسسات کار ساده‌تری باشد.
او می‌افزاید: خوشبختانه نابینایان به نرم‌افزارهای گویا دسترسی دارند. علاوه بر رایانه این افراد از تلفن‌های لمسی هم به کمک نرم‌افزارهای گویا استفاده میکنند و از طریق این تجهیزات به اطلاعات وسیعی ازجمله اطلاعات مختلف موجود در صفحات وب می‌توانند دسترسی داشته باشند. سایت‌هایی که توسط دانشگاه‌های تهران و اصفهان راه‌اندازی شده این امکان را به فرد نابینا می‌دهد که بتواند در هر نقطه‌ای از ایران به‌صورت کاملاً رایگان در این سایت‌ها عضو شود و کتاب‌های گویا را دانلود کند. مثلاً پایگاه اطلاعات علمی نابینایان که توسط دانشگاه تهران طراحی و ایجاد شده و حاوی تمامی کتب گویای تولید شده توسط آن دانشگاه و دانشگاه اصفهان و برخی از کتابخانه‌های عمومی استان‌های مختلف است و این امکان را می‌دهد که هر نابینای علاقه‌مند از هر نقطه کشور بتواند عضو سایت شده و به رایگان کتاب‌های موردنیاز خود را دانلود کند.
کتاب بریل؛ دوست‌داشتنی ولی حجیم و گران
ساعی در رابطه با علاقه نابینایان به کتاب بریل؛ نابینایان را به نابینایان مادرزاد و کسانی که کم‌بینا بوده یا پس از دوره ابتدایی بیناییشان از دست رفته؛ تقسیم کرده و می‌گوید: معمولاً در سطح دانش‌آموزی نابینایان به خط بریل گرایش دارند. بریل ارتباط مستقیم با افراد نابینا و کم‌بینا برقرار می‌کند. افراد کم‌بینا و آنها که بعداز گذر دوره ابتدایی نابینا شده‌اند عموماً گرایشی به خط بریل ندارند و تمایلاشان به سمت کتاب‌های گویاست. آنها که از ابتدا نابینا بوده‌اند؛ گرایش بیشتری به بریل‌خوانی دارند. عوامل مختلفی در این موضوع دخیل هستند ازجمله اینکه مطالعه مستقیم لذت بیشتری دارد. کتاب‌های بریل بسیار حجیم هستند. به‌عنوان مثال نهج‌البلاغه دشتی که یک جلد است وقتی به خط بریل منتشر شود 20 جلد می‌شود و حمل و نقل آن بسیار سخت است.
در ایران هنوز کتاب گویا به‌صورت MP3 تولید می‌شود
هادیان با اشاره به تفاوت کتاب‌های گویا در کشور ما و کشورهای پیشرفته جهان؛ می‌گوید: سیستم «دِیزی» که در کشورهای پیشرفته از آن استفاده میکنند قابلیت‌های زیادی دارد که استفاده از کتاب گویا را راحت‌تر و ساده‌تر می‌کند. این نرم‌افزار قابلیت حرکت روی عنوان‌ها و سطرها را دارد و بدین وسلیه فرد دسترسی بیشتری به متن پیدا می‌کند. کتاب‌هایی که در ایران تولید می‌شود در قالب فرمت MP3 است که فاقد این قابلیت‌ها است. افراد نابینا درصدد رفع نیازهای مطالعاتی خود به سمت کتاب‌های گویا می‌آیند. این کتاب‌ها با کیفت‌های مختلف در دسترس نابینایان قرار می‌گیرد. کیفیت‌ها خوب، متوسط و ضعیف است که در برخی موارد فرد نابینا می‌تواند نیاز خود را به وسیله همان کتاب گویا با کیفیت ضعیف هم رفع کند. این کیفیت‌ها به میزان امکاناتی که در اختیار موسسه است بستگی دارد. هدف از این کار بیشتر رفع نیاز مطالعاتی است.
او در رابطه با به‌روز بودن آثاری که در اختیار نابینایان قرار داده می‌شود هم می‌گوید: گفت: کتاب‌های گویا سریعتر آماده می‌شود و مقرون به صرفه‌تر است. در کتاب‌های گویا کتاب‌های به‌روز داریم اما در کتاب‌های بریل به دلیل سرعت کم کار نمی‌توان آنچنان که باید به‌روز بود. اینجاست که باید OCR فارسی مناسب و کاملی تهیه شود که بتواند از طریق اسکنر از کتب معمولی عکس بگیرد و عکس‌ها را به متن رایانه‌ای تبدیل کند. در این راه تلاش‌هایی شده ولی هنوز کامل نیست و فایل‌های تهیه شده توسط این نرم افزارها به ویرایش توسط فرد بینا نیاز دارد. زمانی که یک نرم افزار تشخیص متن مناسب تولید شود، انقلاب عظیمی در دسترسی نابینایان به مطالب دلخواه حاصل می‌شود و آن‌گاه می‌توان این فایل‌ها را به شیوه‌های مختلف بریل و گویا مورد استفاده قرار داد. برای اسکن متون لاتین و تبدیل به متن رایانه‌ای توسط شرکت‌های نرم افزاری کشورهای پیشرفته نرم افزارهایی تولید شده که امکانات متنوعی دارند و حتی نابینایان ایرانی هم برای دسترسی به متون لاتین موردنیاز از آنها استفاده میکنند.
ساعی نیز درباره سیستم «دِیزی» معتقد است: تکنولوژی دیزی فراتر از منابع گویاست. امکان تکست دارد و می‌تواند خط بریل را بخواند یا می‌توان به‌صورت موتور صوتی از آن استفاده کرد.
او در پاسخ به این سوال که آیا کتابِ گویا می‌تواند جایگزینِ کتابِ بریل شود می‌گوید: کتابِ بریل جایگاه خودش را دارد. همانطور که کتاب دیجیتال هر اندازه هم که پیشرفت کند نمی‌تواند جای کتاب چاپی را بگیرد؛ کتاب‌های گویا هم نمی‌توانند جای کتاب بریل را پر کنند. کتاب بریل می‌تواند به کتابخانه‌ها تعلق داشته باشد و افراد نابینا بتوانند به کتابخانه رفته و از آنها استفاده کنند.
دسترسی محدود و تأخیردار به اخبار کشور
روح‌الله ساعی با اشاره به اینکه متأسفانه تعداد نشریاتی که برای نابینایان منتشر می‌شود به تعداد انگشتان دست هم نمی‌رسد؛ می‌گوید: تنها روزنامه‌ای که برای نابینایان منتشر می‌شود روزنامه «ایران سپید» است. این روزنامه که اخبار عمومی کشور و همچنین اخبار ویژه نابینایان را در خود جای داده است، در شهرستان‌ها عموماً با یک یا دو روز تأخیر می‌رسد. فصلنامه «سپیده آفرین» نیز در شهر قم به چاپ می‌رسد و تنها به مسائل و موضوعات قرآنی می‌پردازد. ماهنامه دیگر «بشری» است که موضوعات اقتصادی و سیاسی و اجتماعی را دربردارد. نشریاتی هم هستند که به شکل «گاه‌نامه» منتشر می‌شوند.