بررسی نقش کتاب و جشن‌های کتاب‌محور در تجربه‌های جمعی؛
مطالعه؛ نسخه‌ای برای نشاط اجتماعی
صدرا صدوقی نوشت: کتاب، هم ابزار آموزشی و هم یک امکان برای بازسازی معنا، گفت‌وگو و در نهایت امر مهمی به نام همدلی است.
به گزارش ایلنا به نقل از ستاد خبری سی‌وسومین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، صدرا صدوقی؛ روزنامه‌نگار و تهیه کننده تلویزیون در یادداشتی به نقش کتاب و جشن‌های کتاب‌محور در مسئله تقویت همدلی، گفت‌وگو و تجربه‌های جمعی پرداخته و نقش این کالای فرهنگی در بازسازی پیوندهای انسانی و تقویت انسجام اجتماعی را بررسی کرده است. این یادداشت را در ادامه بخوانید: در عصر گسست‌های اجتماعی، بحران معنا و فرسایش پیوندهای انسانی، کتاب به عنوان یک ابزار فرهنگی امکان بازسازی تجربه مشترک و همدلی را فراهم می‌کند. در همین راستا جشن‌های کتاب‌محور، کتابخانه‌های عمومی و برنامه‌های ترویج مطالعه، می‌توانند به‌مثابه لحظاتی از بازگشت به خویشتن جمعی عمل کنند و در این بازگشت به خویشتن جمعی است که افراد خود را در روند «گفت‌وگو با دیگری» باز می‌یابند.
«خواندن» برخلاف نوع رسانه‌های تصویری، تجربه‌ای درونی و مشارکتی است. وقتی فردی داستانی را می‌خواند، در واقع در حال تجربه زندگی دیگری با تمام پیچیدگی‌های روانی، اخلاقی و اجتماعی آن است. این تجربه همدلانه را روان‌شناسانی چون کیت اوتلی که کتاب «راهنمای بهترین طرح‌واره» اش مشهور است نوعی نوعی «شبیه‌سازی اجتماعی» می‌نامند، یعنی موقعیتی که در آن فرد در ذهن خود موقعیت‌های انسانی را بازسازی می‌کند، احساسات را درک می‌کند و به تقویت ظرفیت همدلی می‌پردازد.
در جامعه‌ای که با نشانه‌های آنومی یعنی فروپاشی هنجارها، بی‌معنایی و گسست اجتماعی روبروست، این ظرفیت همدلی می‌تواند نقش حفاظتی ایفا کند. آنومی به تعبیر «امیل دورکهیم» زمانی رخ می‌دهد که پیوندهای اجتماعی سست شده و افراد احساس بی‌ریشه‌گی و بی‌هدفی می‌کنند؛ در این میان، کتاب با فراهم‌کردن تجربه‌های مشترک و معناهای قابل‌زیست، می‌تواند از این فروپاشی جلوگیری کند.
جشن‌های کتاب و بازسازی لحظات جمعی
جشن‌های کتاب‌محور، همچون نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و هفته کتاب، فراتر از ترویج فرهنگ مطالعه، موجب شادی جمعی و بازسازی پیوندهای انسانی می‌شود. این جشن‌ها به‌ویژه در جوامعی که با بحران اعتماد و انزوای اجتماعی مواجه‌اند، می‌تواند فضاهایی امن برای تعامل، گفت‌وگو و بازشناسی هویت جمعی فراهم کند.
در این فضاها، کتاب نه‌فقط یک کالای فرهنگی که یک نقطه آغاز برای گفت‌وگوست. کودکان در کنار والدین، نوجوانان در کنار معلمان و شهروندان در کنار نویسندگان، تجربه‌ای مشترک را تجربه می‌کنند. این تجربه به تعبیر انسان‌شناس اسکاتلندی ویکتور والتر ترنر، نوعی «لحظه لیمینال» یعنی مرز میان فردیت و جمع و مرز میان روزمرگی و معناست. بهترین رویدادهایی که این لحظه را فراهم می‌آورند مناسک‌ها هستند و «ترنر» هم عمده معروفیتش را به دلیل شناخت پدیده مناسک به دست آورده است؛ البته که جشن‌های حوزه کتاب از جمله مناسک به شمار می‌روند.
در ایران تجربه‌هایی مانند هفته کتاب و یا جشنواره‌های مختلف محلی در پیرامون کتاب بویژه آنچه در شهر اوز رخ داد، نشان داده‌اند که کتاب می‌تواند بهانه‌ای برای بازسازی اعتماد، گفت‌وگو و مشارکت اجتماعی باشد. این رویدادها با فراهم‌کردن امکان گفت‌وگو، مطالعه جمعی و به طور کل تجربه فرهنگی، از آنومی جلوگیری کرده و نشاط اجتماعی را تقویت می‌کنند. این میان اما ضرورت طرح یک بحث دیگر هم وجود دارد و آن مسئله بازسازی هویت جمعی است. حال ببینیم کتاب در این زمینه چه نقشی می‌تواند ایفا کند؟
کتاب و بازسازی هویت جمعی
در جوامعی که با بحران هویت مواجه‌اند، کتاب می‌تواند نقش حافظه جمعی را ایفا کند. خواندن تاریخ، شعر و روایت‌های فرهنگی به افراد کمک می‌کند تا خود را در پیوند با گذشته، فرهنگ و جامعه‌شان بازشناسی کنند. این بازشناسی به تعبیر آنتونی گیدنز بخشی از «پروژه هویت» در عصر مدرن است. فراموش نکنیم که در عصر مدرن که که عصر گسست از پیوندهای سنتی است باید برای ساختن معنا تلاش کرد. در این زمینه بازخوانی متون کلاسیک فارسی یا روایت‌های فلسفی از تجربه زیسته می‌توانند به‌مثابه پلی میان نسل‌ها عمل کنند. این پل بجز انتقال حکمت، انتقال احساس، معنا و تجربه هم محسوب می‌شود و کیست که نداند انتقال معنا یکی از راه‌های مهم برای جلوگیری از آنومی اجتماعی است.
در این روند کتاب و کتابخوانی ابزار مقاومت فرهنگی هم به شمار می‌روند. به عبارتی در برابر سلطه رسانه‌های تصویری و مصرف‌گرایی صرف حتی در حوزه فرهنگ، کتاب نوعی مقاومت است و عمل «خواندن» هم نیازمند تمرکز، تأمل و درگیری ذهنی است. این ویژگی‌ها به‌ویژه در نوجوانان می‌تواند ظرفیت‌های شناختی، اخلاقی و اجتماعی را تقویت کند. برنامه‌هایی مانند «کتابخوانی جمعی» و «باشگاه‌های کتابخوانی» می‌توانند این مقاومت را به تجربه‌ای جمعی تبدیل کنند. در این تجربه کتاب هم یک ابزار آموزشی است و هم امکانی است برای بازسازی معنا، گفت‌وگو و در نهایت، امر مهمی به نام همدلی.
در پایان باید گفت که «کتاب» ظرفیت مهمی است برای بازسازی پیوندهای انسانی، تقویت همدلی و جلوگیری از آنومی اجتماعی. جشن‌های کتاب‌محور، فضاهای کتابخوانی و برنامه‌های فرهنگی مرتبط با مطالعه، همگی می‌توانند به بازسازی نشاط اجتماعی کمک کنند. در جهانی (می‌گویم جهان و حرفی از جغرافیای خاص نمی‌زنم) که با گسست‌های اجتماعی و بحران معنا مواجه است، کتاب می‌تواند نقطه آغازی برای گفت‌وگو، همدلی و بازسازی هویت جمعی باشد.
