«قوالی» ؛ پلی میان تصوف و تشیع/ آوای عشق و حماسه از دل عرفان تا آیین سوگ+آثاری در رثای امام سوم شیعیان

به گزارش خبرنگار ایلنا، قوالی یکی از گونه‌های موسیقی مذهبی و عرفانی است که با ریشه‌هایی در تصوف، به عنوان وسیله‌ای برای انتقال پیام‌های معنوی، شور عرفانی و عشق الهی شناخته می‌شود. این سبک موسیقایی امروزه در پاکستان و هند اجرا می‌شود و در میان مسلمانان محبوبیت بسیاری دارد. 

«قوالی» ؛ هنری که از قرن هشتم تاکنون زنده مانده است!

بر اساس اسناد تاریخی برخی از مورخان معتقدند قوالی در دوران حیات امیرخسرو دهلوی (شاعر و صوفی قرن هشتم) ابداع شده است. در واقع شیوه پرداختن او به موسیقی را ریشه قوالی می‌دانند. هرچند برخی می‌گویند قوالی با اسامی و شکل‌های دیگر پیش از دهلوی نیز وجود داشته است.

در ادامه ﭘﯿﺮﺍﻥ ﺳﻠﺴﻠﻪ‌ﻫﺎﯼ ﭼﺸﺘﯿﻪ (یکی از سلسله‌های تصوف که بیشتر در افغانستان و شبه‌قاره هند رواج داشته است) ﻭ ﺳﻬﺮﻭﺭﺩﯾﻪ (یکی از طرق تصوف اهل سنت که توسط ابوالنجیب سهروردی تأسیس شده است) به موسیقی قوالی علاقمند شدند و ﺟﻨﺒﺶ ﭼﺸﺘﯿﻪ ﺳﻤﺎﻉ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻗﻮﺍﻟﯽ تبدیل کرده است و تاثیر معنوی آن تا به آنجا بوده که ﺧﻮﺍﺟﻪ ﻣﻌﯿﻦ‌ﺍﻟﺪﯾﻦ ﭼﺸﺘﯽ (یکی از بزرگان سلسله چشتیه) ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ این نوع موسیقی از هوش می‌رفته است. 

یک اجرای قوالی در مدح و ثنای سالار شهیدان/ اجرا شده در سال ۲۰۱۷

آیا قوال باید موسیقی بداند؟

قوالی در کل به مدح و ثنای امامان و ائمه می‌پردازد اما با همراهی موسیقی و با اشراف خواننده بر مقوله آواز و آوازخوانی و تحریرهای حساب شده و بداهه. در ادامه این خواننده است که با اعتقاد قلبی و تکرر اذکار عرفانی مخاطبان را به شوری سماع‌گونه می‌رساند.  نوازنده نیز اهمیتی کمتر از خواننده ندارد باید به لحاظ  قلبی و البته تکنیکی و اجرایی همپای خواننده انرژی صرف نماید. البته در اغلب مواقع خواننده برای همراهی بهتر و اجرای خوش‌ریتم‌تر خودش نوازندگی یکی از سازها را به عهده دارد.

«قوالی» نقطه رفاقت تشیع و تصوف

اما نکته مهمی که در رابطه با قوالی وجود دارد و همواره نادیده انگاشته شده اشتراک آن‌ها در میان تصوف و تشیع است. قوالی در مناسبت‌های مذهبی چون رمضان و ضربت خوردن امام علی (ع) تا شهادت این حضرت، همچنین دهه اول ماه محرم قوالی در پاکستان و هند اجرا می‌شود. معمولا دهه اول محرم را باید نقطه اتحاد اهل تشیع و تصوف در کشورهایی چون هند و پاکستان دانست. البته باید تاکید کرد که تشیع و تصوف همواره از گذشته در ایران مورد توجه و اهمیت مفاخر و بزرگان دین و ادب پارسی بوده است. 

قوالی نصرت فاتح  علی‌خان در وصف امام سوم شیعیان حسین (ع)

آیا «قوالی» گونه‌ای موسیقایی است؟

نکته مهم دیگر این است که قوالی حدوداً ۵۰۰ سال پیش از مذهب جدا شده و به یکی از گونه‌های موسیقی شرق آسیا تبدیل شده است. به طور قطع یکی از هنرمندانی که در این تحول نقش بسزایی داشته نصرت فتحعلی‌خان است، زیرا در زمان حیات او بود که موسیقی قوالی جنبه عمومی‌تر پیدا کرد و در عرصه بین‌المللی مورد توجه قرار گرفت. او یکی از چهره‌های بی‌بدیل قوالی در قرن بیستم که آثار بسیاری در زمینه عشق الهی، مدح پیامبر و اهل بیت (ع) دارد. 

قوالی همچنین، در دهه‌های اخیر با موضوعات مذهبی شیعی، به‌ ویژه واقعه کربلا و محرم نیز آمیخته شده و هنرمندانی با زبان اردو، فارسی و پنجابی به خلق آثاری پرداخته‌اند که سوگ حسینی را در قالب قوالی بیان می‌کند. 

هند و پاکستان قطب «قوالی» امروز

در میان شیعیان هند و پاکستان، قوالی‌های محرم به عنوان بخشی از مراسم سوگواری به حساب می‌آیند.

 این آثار اغلب در مجالس عزاداری غیررسمی، حسینیه‌ها، یا حتی در فضای رسانه‌ای مانند تلویزیون‌ها و پلتفرم‌های آنلاین پخش می‌شوند. قوالی، با زبان موسیقی و عرفان، عاشورا را از قالب صرفاً تاریخی خارج می‌کند و به تجربه‌ای درونی و زنده بدل می‌سازد.  

در کشور هند با وجود تعدد ادیان و مذاهب و جمعیت بسیار زیاد، «قوالی» همچنان هنری عرفانی محسوب می‌شود که حتی برای غیر مسلمانان نیز قابل احترام است. 

در پاکستان نیز قوالی صدایی است از دل خانقاه‌ها، روضه‌ها و مراسم دراویش که در ستایش خداوند، پیامبر اسلام (ص)، اهل بیت (ع) و اولیای خدا جاری می‌شود. 

در پاکستان، قوالی فراتر از یک موسیقی مذهبی است؛ این هنر تبدیل به رسانه‌ای برای بیان عشق، سوگ، عرفان و حتی مسائل اجتماعی شده است. بسیاری از هنرمندان پاکستانی با بهره‌گیری از قوالی، آن را به صحنه‌های بین‌المللی نیز رسانده‌اند. 

یک قوالی محصول هنرمندان پاکستانی در وصف  امام حسین (ع)

جنسیت در موسیقی قوالی

نکته جالب موسیقی قوالی این است که جنسیت در آن مطرح نیست و این گونه قدیمی توسط خوانندگان زن نیز مورد توجه بوده و هست،‌ تا آنجا که برخی از بزرگان عرصه قوالی زن هستند. عابده پروین یکی از خوانندگان مطرح قوالی است که اهل پاکستان است و او را ملکه قوالی جهان لقب داده‌اند.

پیوند قوالی و سوگ حسینی

قوالی‌های محرم، ترکیبی از نوحه‌سرایی و موسیقی عرفانی هستند که اغلب با اشعاری درباره مصائب امام حسین (ع)، حضرت علی‌اکبر (ع)، حضرت عباس (ع) و دیگر شهدای کربلا همراه است. در این قوالی‌ها، مضامین عاطفی، حماسی و عرفانی در کنار هم قرار می‌گیرند و فضایی از سوگواری معنوی را پدید می‌آورند که شنونده را به درک عمیق‌تری از مظلومیت عاشورا می‌رساند. 

ویژگی‌های موسیقایی قوالی محرم

ریتم تکرارشونده و کوبنده: که فضایی از بی‌خویشی معنوی ایجاد می‌کند. شعر اردو، فارسی و عربی: مضامین اغلب شامل مدح، مصیبت و حماسه عاشوراست. اجرای گروهی: همراه با همخوانی و هم‌نوازی، که به انتقال شور جمعی کمک می‌کند. سازها: ساز اصلی هارمونیوم و طبله است، که حس سوگواری و عرفان را تشدید می‌کنند. 

اجرایی دیگر از نامدارترین قوال جهان نصرت فاتح‌ علی‌خان در وصف امام حسین (ع)

هنرمندان برجسته قوالی محرم

علاوه بر نصرت فاتح علی‌خان که او را به نوعی مبدع و مولف قوالی امروزی می‌دانند، افراد دیگری طی این سال‌ها پرچم این گونه مذهبی، موسیقایی را بالا نگاه داشته‌اند. 

فیض علی فیض /از نسل بعدی قوالان پاکستانی است که هم در سبک سنتی و هم در تلفیق قوالی با موسیقی جهانی شناخته شده است. او چندین اجرای ویژه محرم دارد. او در برخی از آثار خود نیز به واقعه کربلا پرداخته است. 

عابد پرویز/هرچند بیشتر به عنوان خواننده موسیقی صوفیانه شناخته می‌شود، اما در برخی اجراهایش به واقعه کربلا اشاره کرده و مضامین آن را در قوال‌های خود گنجانده است. 

برادران صابری/از نام‌آورترین گروه‌های قوالی هستند که اجراهای زیادی درباره اهل بیت (ع) و رویدادهای عاشورا دارند.