از سرنگونی سوخوی روسی تا عذرخواهی اردوغان

تنش در روابط میان ترکیه و روسیه از ۲۴ نوامبر ۲۰۱۵ کلید خورد. زمانی که جنگنده سوخو ۲۴ روس‌ها توسط جنگنده اف-۱۶ نیروی هوایی ترکیه مورد هدف قرار گرفت، علاوه بر سقوط آن، مناسبات میان آنکارا و مسکو هم سیر نزولی به خود گرفت و به بیانی دیگر، نظاره‌گر سقوط روابط میان دو کشور بودیم. البته باید مد نظر داشت که پس از ورود روسیه به صحنه میدانی سوریه برای مبارزه با داعش و سایر گروهک‌های تروریستی فعال در سرزمین شامات، برخورد منافع میان دو کشور تا حدودی نمایان شده بود اما سرنگونی جنگنده روس‌ها این مساله را رسماً عیان کرد.

طبیعتاً زمانی که منازعه میان دو دولت‌- ملت‌ صورت می‌گیرد، پس از آن‌که مناسبات سیاسی و دیپلماتیک مورد تزلزل قرار می‌گیرد، محور بعدی که به هم‌ریختگی در آن به وجود می‌آید، بدون تردید مناسبات اقتصادی خواهد بود. به محض این‌که چند روز از مناقشه مورد نظر سپری شد، شاهد بودیم که روسیه محصولات کشاورزی و به طور کلی تمامی اجناسی که مبداء صادرات آنه ترکیه بود را در ورودی گمرگ خود برگشت زده و حتی ورود تجار ترک‌تبار را به خاک روسیه ممنوع اعلام کرد.

تحریم‌های مسکو تنها در این مرحله به نقطه نهایی خود نرسید، بلکه ممنوعیت سفر اتباع روس به ترکیه و همچنین عدم پذیرش شهروندان ترکیه توسط دولت روسیه یکی دیگر از موضوع‌هایی بود که توانست علاوه بر وارد کردن ضربه به پیکره اقتصادی ترکیه، صنعت توریسم و همچنین درآمدهایی که از این راه عاید دولت می‌شد را با مشکل مواجه کند. از سمتی دیگر، ترک‌ها به منابع انرژی روسیه به خصوص گاز این کشور نیاز داشتند اما شاهد بودیم که شرکت گاز پروم روسیه در این خصوص ملاحظاتی را داشته است.

به هر ترتیب پس از فراز و فرودهای بسیار نهایتاً نامه از سوی اردوغان به کرملین ارسال شد که همگان از آن با عنوان عذرخواهی یاد کردند. پس از آن شاهد کودتای ۱۵ جولای در ترکیه بودیم و فتح‌الله گولن رهبر جنبش گولنیست‌ها که به «جنبش خدمت» در ترکیه معروف است، متهم اصلی از سوی اردوغان و در امتداد آن اعضای حزب عدالت و توسعه معرفی شد. در این اثناء شاهد انتشار اخباری مبنی بر دست داشتن ایالات متحده در کودتای اخیر بودیم که چند روز قبل اردوغان با تقدیر از بشار اسد به دلیل محکوم کردن کودتای ترکیه رسماً اعلام کرد که «متحدان ما از پشت به ترکیه خنجر زدند». در ادامه این سناریو همچنان تقاضای اردوغان از دولت آمریکا برای استرداد گولن به آنکارا مطرح است که تاکنون هیچ اقدام از سوی طرف غربی عملیاتی نشده است.

همین موضوع تا حدودی می‌تواند پاسخگوی این پرسش باشد که چرا اردوغان قرار است در نهم آگوست با ولادیمیر پوتین دیدار کند. پاسخ تا حدود زیادی روشن است. رئیس جمهوری ترکیه با توجه به داده‌های برخاسته از کودتای اخیر، از متحد‌های غربی خود به شدت عصبانی است و حالا بهترین موقع است تا به سمت مسکو متمایل شود. اما برای بررسی این‌که از زمان سقط جنگنده سوخوی روسی تاکنون چه اتفاقی افتاده است، می‌بایست نگاهی گذرا به روند تعلیق مناسبات بین مسکو و آنکارا در طول ۹ ماه گذشته داشته باشیم. کارشناسان و تحلیلگران بیشترین خسارت در این پرونده را متوجه ترکیه دانسته‌اند که البته تا حدود زیادی پرونده سوریه موجب به وجود آمدن این حالت شده است که نهایتاً از آن به عنوان «تعدد منافع – تعدد بازیگر» نام برده می‌شود که مشروح آن در ادامه از نظر خواهد گذشت.

سرنگونی سوخو ۲۴، کُنش و واکنش حساب‌نشده آنکارا

احمد وخشیته (سردبیر دیدبان روسیه)

پس از آن‌که اخبار مورد اصابت قرار گرفتن جنگنده روسیه توسط نیروی هوایی ترکیه منتشر شد، مواضع متفاوتی اتخاذ شد. موضع‌گیری رسمی که در خصوص این مساله وجود داشت، این است که جنگنده روس‌ها از مرز هوایی سوریه به ترکیه ورود کرده است. اما گمانه‌زنی‌های مختلفی درباره این موضوع وجود دارد که یکی از آن‌ها به بمباران‌های روسیه در مناطق اقلیت‌های ترکمن سوریه بر‌می‌گردد که باید در نظر داشت ترکمن‌ها رابطه نزدیکی با ترکیه دارند. حتی اگر به پرچم آن‌ها دقت کنیم به وضوح می‌بینیم که پرچمشان‌‌ همان پرچم ترکیه است و تنها رنگ آن آبی است. ترکیه بر سر بمباران مواضع ترکمن‌ها موضع‌گیری تندی را علیه روسیه اتخاذ کرد و حتی در آن زمان سفیر روسیه را احضار کرده و مراتب اعتراض خود را به وی اعلام کردند.

دلیل دیگر این است که پس از آن‌که روسیه مواضع داعش را هدف قرار داد، اعتماد به نفس تروریست‌ها پایین آمد و به نظر می‌رسد که ترک‌ها با این حرکت خواستند یک انرژی مثبت دیگری را به سمت متحدانشان در سوریه روانه کنند تا بتوانند ترس عناصر داعش را کاهش دهند. برخی از کار‌شناسان در داخل روسیه این موضوع را به سفر ولادیمیر پوتین به تهران ربط دادند‌ و اذعان کردند که اقدام ترکیه واکنشی به تعمیق ائتلاف تهران – مسکو بوده است. باید بگویم که پیشروی ارتش سوریه در آن زمان در شهر حلب که دومین شهر سوریه و نزدیک‌ترین منطقه به ترکیه محسوب می‌شود هم می‌تواند در این موضوع دخیل باشد.

پوتین در دیدار با عبدالله دوم، پادشاه اردن اظهار کرده بود که جنگنده روسیه تا چهار کیلومتری مرز ترکیه پیش رفته است. در اینجا باید بگویم، این‌که جنگنده روسیه وارد مرز ترکیه شده است یا خیر اهمیت خاصی ندارد. چراکه در پروازهای مرزی چنین اتفاقاتی رخ می‌دهد به خصوص در شرایطی که موقعیت جنگی تلقی می‌شود. اما موضوعی که به موازات آن مهم جلوه می‌کند، این است که آنکارا صراحتاً اعلام کرد جنگنده‌ای که در حال رهگیری و تعقیب جنگنده روسیه بوده چیزی حدود ۱۰ بار به خلبان آن اخطار داده‌اند و پس از این ادعا هم عکس‌هایی توسط ترکیه منتشر شد که گفته شده مربوط به رادارهای آن‌ها است. نکته‌ای که در اینجا باید به آن توجه شود، این است که اگر عکس رادارهای ترکیه را هم صحیح فرض کنیم، باید متوجه بود که یک جنگنده نهایتاً ۳۰ تا ۵۰ ثانیه می‌تواند در آن موقعیت و جغرافیای پروازی قرار گیرد لذا در اینجا این پرسش پیش می‌آید که چگونه می‌شود ۱۰ بار اخطار در این مدت کوتاه از سوی ترک‌ها به جنگنده روسیه داده شود؟

به نظر می‌‌رسد که ترک‌ها در بحث اخطار‌ها به دروغ اخبار خود را منتشر کردند. عده‌ای در روسیه بر این باور بودند که کرملین و حتی شخص پوتین در این مورد موضع‌گیری خیلی تندی را اتخاذ خواهد کرد و حتی منتظر بودند تا دیدار پوتین با عبدالله دوم صورت گیرد و در آن زمان واکنش پوتین را به چشم ببینند. اما دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین اظهار کرد که به خاطر یک هواپیما روابطمان با ترکیه را مخدوش نمی‌کنیم و به نوعی در صدد آرام کردن اوضاع برآمد.

ترکیه دقیقاً بر این موضوع تاکید کرد که جنگنده روسی از طریق راکت‌های هوا به هوا سرنگون شده است. در ساعات اولیه این حادثه مشخص نبود که توسط موشک‌های زمین به هوا این عمل صورت گرفته است یا توسط راکت‌های هوا به هوا. چراکه اگر ترکیه رسماً این موضوع را اعلام نمی‌کرد، افکار عمومی به سمت شلیک موشک زمین به هوا سوق داده می‌شد اما ترکیه این مساله را علنی اظهار کرده و اسناد مربوطه را منتشر و تلویزیون آن‌ها رسماً این موضوع را پخش کرد. حتی در قسمتی از فیلم مربوط به لحظات سقوط جنگنده روسی، صدای شادی و خوشحالی عده‌ای کاملاً مشهود است که به نوعی یک بی‌احترامی آشکار و عامدانه را به نمایش می‌گذارد. حتی ترک‌ها پس از اینکه هواپیمای روسی را مورد اصابت قرار دادند، سریعاً با ناتو تماس برقرار کرده‌اند که تا حدودی پوتین هم به این موضوع واکنش نشان داد.

به نظر می‌رسد این مساله یک پیام بزرگ داشت و آن این است که ترکیه دقیقاً می‌دانست که چه عملی را انجام داده است. یعنی ما نمی‌توانیم بگوییم که در ترکیه یک کنش احساسی رخ داده و در مقابل آن یک واکنش این‌چنینی علیه جنگنده روسیه صورت گرفته و ترک‌ها برای این‌که بتوانند برای خود مصونیت کسب کنند، فوراً خودشان را به ناتو نزدیک کردند. از جنبه دیگر باید گفت پس از حوادث پاریس ائتلافی علیه تروریست‌ها صورت گرفت که روسیه هم در آن حضور پررنگ داشت اما با موضوعی که اتفاق افتاد، به نظر می‌رسد که این ائتلاف شکسته شد. چراکه پوتین به صورت مستقیم و غیر مستقیم ترکیه را به عنوان حامی تروریسم مورد خطاب و اشاره قرار داد. لذا باید گفت که ترکیه دقیقاً می‌دانسته که چه عملی را انجام داده است. به گونه‌ای که بر اساس پیمان ناتو اگر به یکی از اعضای این پیمان حمله شود یا خطری آن را تهدید کند، کشورهای عضو باید وارد پرونده شوند و از کشور مذکور دفاع کنند. به همین دلیل روسیه که شش ماه دیگر از سوی اتحادیه اروپا تحریم شده بود، خواستار درگیری با ناتو نبود. به همین دلیل است که می‌گوییم اقدام ترکیه کاملاً حساب شده بوده است.

اتحاد روسیه و ترکیه در راستای مبارزه با تروریسم

بهرام امیر احمدیان (تحلیلگر مسائل روسیه – استاد دانشگاه)

در خصوص از سرگیری روابط میان ترکیه و روسیه باید گفت که این موضوع می‌بایست در یک نقطه مشخص عملیاتی می‌شد و به قطع روابط میان دو کشور پایان می‌داد. از این رو مقام‌های ترکیه در روز استقلال روسیه از این فرصت استفاده کردند و در سفارت روسیه در آنکارا حاضر شدند و صحبت‌هایی با یکدیگر صورت دادند. در اخبار آمده بود که شخص اردوغان از پوتین عذرخواهی کرده است و در جایی دیگر اخبار ابراز تاسف رئیس‌جمهوری ترکیه را منتشر کرده بودند که باید بگوییم اظهار تاسف اردوغان در خصوص کشته شدن خلبان روسی بیشتر مورد تصدیق است تا عذرخواهی وی از مقام‌های کرملین و شخص پوتین.

باید دانست که روابط اقتصادی دوجانبه همان‌گونه که از نامش پیدا است، لازم و ملزوم حضور دو کشور به عنوان دو طرف این مناسبات بوده و طبیعی است که اگر یک طرف این رابطه وجود نداشته باشد به صورت کلی این مساله لغو خواهد شد. از این جهت باید گفت که روسیه در صادرات مواد خام و همچنین حوزه انرژی، کشوری است که ترکیه به آن نیاز دارد و آنکارا خواستار برقراری روابط دوجانبه است.

کم شدن رابطه اقتصادی تاثیر مستقیم بر صادرات خواهد داشت و روسیه در سال ۲۰۱۵ نسبت به سال ۲۰۱۳ افت شدیدی در حوزه صادرات داشته است. مساله دیگر این است که چهار میلیون توریست روسی که سفر آن‌ها به ترکیه توسط کرملین ممنوع اعلام شده بود، تاثیر به‌سزایی بر بنگاه‌های اقتصادی و حتی مسافربری ترکیه داشتند. چراکه همین رفت و آمد روس‌ها برای ترکیه ایجاد اشتغال می‌کرد و یک عنصر مهم تلقی می‌شد. موضوع دیگر این است که یک سری از کانال‌های تجارت روسیه توسط فعالیت‌های کوچک اقتصادی صورت می‌گیرد و چهار میلیون توریست روس تنها برای تفریح به ترکیه سفر نمی‌کنند. به صورتی که عده‌ای از این افراد دارای کسب و کار کوچک هستند و از این راه امرار معاش می‌کنند.

نکته ‌اساسی که در این بین باید مورد توجه قرار گیرد، این است که ترکیه روابط خود با اسرائیل را مجدداً به سمت عادی‌سازی هدایت کرده است و در حالت فعلی یک مثلث متشکل از روسیه، ترکیه و اسرائیل نمایان شده است که باید به رابطه نزدیک روسیه و اسرائیل هم اشاره کرد. لذا در این رابطه‌ها و مناسبات پروژه‌هایی به ترکیه ارائه شد اما بحث نقض محاصره غزه به صورت کلی منتفی شد که این نشان از کلید خوردن فصل جدیدی در سیاست خارجی ترکیه دارد.

پرونده سوریه یکی دیگر از موضوع‌هایی است که ترکیه می‌تواند با برقراری مجدد رابطه خود با روسیه، در آن به منافع مشترک خود با مسکو تاکید و آن را پیگیری و نهایتاً منافع خود را تقویت کند. از جنبه دیگر، روسیه می‌تواند در بحث مبارزه با تروریسم به ترکیه کمک کند و ترکیه هم در این محور کمک حال روسیه خواهد بود.

آخرین اخبار منتشر شده در خصوص عاملان حملات انتحاری فرودگاه استانبول مبنی بر این بوده است که آنها ماهیت چچنی و ازبک داشته‌اند و از این نظر روسیه می‌تواند کمک کننده ترکیه باشد. از این جهت پیام تسلیت پوتین به آنکارا که پس از این حادثه صورت گرفت، به نوعی بیانگر این موضوع است که روابط کرملین با ترکیه تنها در مباحث اقتصادی خلاصه نمی‌شود بلکه در محورهای استراتژیک منطقه‌ای و مبارزه با تروریسم هم اقدام‌هایی صورت خواهد گرفت.

نگرانی ترکیه از ایجاد معادله کردی با طعم سلاح روسی

شعیب بهمن (کارشناس مسائل روسیه)

برقراری رابطه میان روسیه و ترکیه را می‌توان از دو منظر مورد بررسی قرار داد. اول این‌که رابطه دو کشور پس از سرنگونی جنگنده روسی دچار تنش فزاینده‌ای شد و خروجی آن تعیین و اعمال تحریم‌های گوناگون از سمت روسیه علیه ترکیه بود. به صورتی که روسیه به گردشگران خود اعلام کرده بود تا به ترکیه سفر نکنند و این موضوع اقتصاد ترکیه را با چالش روبه‌رو کرد. موضوع دیگر وابستگی ترکیه به انرژی روسیه است. باید دانست که آنکارا پس از تنش با مسکو نگران بود که روسیه از اهرم انرژی در برابر ترکیه استفاده کند و مجموع این عوامل باعث شد تا سطح روابط کاهش یابد.     

مساله دوم این است که معادلات منطقه به خصوص مسائل مربوط به پرونده سوریه باعث شد تا ترکیه متوجه شود در طول مدت حضور خود در منطقه نتوانسته اهدافش را محقق کند. در اینجا است که رفتن به سمت روس‌ها را برای خود تجویز کردند و نهایتاً شاهد برقراری روابط میان دو کشور بودیم.

آنچه که ترک‌ها نگران به وجود آمدن و گسترش آن هستند، شکل‌گیری کریدور کردی از سوریه تا دریای مدیترانه و نهایتاً ترکیه است. ترک‌ها معتقد هستند که ظهور کردها می‌تواند به هم‌ریختگی شدید در منطقه ایجاد کند و حتی منافع آنها را تحت‌الشعاع قرار دهند. چرا که ترک‌ها از رسیدن سلاح‌های روسی که به کردهای سوریه از سوی مسکو تحویل داده شده است، در هراس هستند و به نوعی نگران هستند که تسلیحات و سلاح‌های آنها به دست کردهای ترکیه بیفتد و علیه آنکارا استفاده شود.

در بحث عادی‌سازی روابط میان ترکیه و روسیه عده‌ای بر این عقیده بودند که تل‌آویو می‌تواند نقش میانجی در این بین داشته باشد اما نمی‌توانیم این موضوع را صد در صد رد کنیم. چراکه رابطه اسرائیل با روسیه رابطه خوبی است و حتی تعدادی از اعضای کابینه نتانیاهو روس‌تبار هستند. از این نظر نمی‌توانیم وجود چنین فرضی را دور از ذهن دانست. لذا این‌که چرا ترکیه به سمت برقراری مجدد رابطه با روسیه گام برداشته است باید بگوییم که اسرائیل به خوبی می‌داند که ترکیه در فضای کنونی دچار انزوا شده است و تنها به سمت برقراری رابطه با اسرائیل و روسیه قدم بر‌می‌دارد تا بتواند منافع خود را تامین کند.     

گزارش و گفت‌وگو: فرشاد گلزاری