ناوگان سایه؛ ابزار جدید مسکو در جنگ ترکیبی علیه اروپا
روسیه با بهرهگیری از خلأها و ضعفهای حقوق دریایی بینالمللی، «ناوگان سایه» را از ابزاری برای دور زدن تحریمهای غربی به اهرمی برای اعمال فشارهای امنیتی و اطلاعاتی علیه اروپا تبدیل کرده است.
به گزارش ایلنا به نقل از ارمنیوز، مسکو از طریق شبکهای پنهان متشکل از صدها نفتکش غیرنظامی که خارج از چارچوبهای نظارتی متعارف فعالیت میکنند، توانسته است تحت پوشش اصل «آزادی کشتیرانی» به فعالیتهایی فراتر از تجارت انرژی دست بزند. این وضعیت، غرب را با معادلهای پیچیده میان حفظ امنیت دریایی و پایبندی به نظم حقوقی حاکم بر تردد جهانی کشتیها مواجه کرده است.
بر اساس گزارشهای غربی، «ناوگان سایه» روسیه پس از اعمال تحریمهای گسترده علیه صادرات انرژی این کشور در سال ۲۰۲۲ شکل گرفت. این ناوگان بهصورت شبکهای غیررسمی متشکل از حدود ۱۴۰۰ تا ۱۸۰۰ نفتکش فعالیت میکند که نقش مهمی در تداوم صادرات نفت روسیه ایفا میکنند.
برآوردها نشان میدهد این ناوگان سهمی نزدیک به ۲۰ درصد از تجارت جهانی نفت را در اختیار دارد و سالانه صدها میلیون دلار درآمد برای مسکو ایجاد میکند؛ موضوعی که آن را به یکی از ارکان کلیدی تأمین مالی اقتصاد روسیه در شرایط تحریم تبدیل کرده است. همین نقش اقتصادی، موجب شده غرب برخورد با این ناوگان را بهعنوان بخشی از جنگ اقتصادی با روسیه در دستور کار قرار دهد.
روزنامه بریتانیایی تلگراف به نقل از منابع آگاه گزارش داده است که ناوگان سایه روسیه بر سازوکارهای عملیاتی پیچیدهای برای فرار از نظارت متکی است. بر اساس این گزارش، کشتیها بهطور مداوم نام و پرچم خود را تغییر میدهند و با دستکاری یا خاموش کردن سامانههای شناسایی و ردیابی خودکار، حرکت خود را از دید نهادهای نظارتی پنهان میکنند.
همچنین انتقال محمولههای نفتی از کشتی به کشتی در آبهای آزاد، استفاده از شرکتهای صوری و اسناد جعلی و تردد بدون پوشش بیمهای غربی، از دیگر روشهایی است که پیگرد حقوقی این نفتکشها را دشوار کرده و توان دولتها برای تعیین مسئولیت در صورت بروز حوادث یا تخلفات را بهشدت محدود میسازد.
طبق این گزارشها، بخش قابل توجهی از این نفتکشها از بنادر دریای بالتیک و دریای سیاه حرکت کرده و به مقصد کشورهایی میروند که تحریمی علیه روسیه اعمال نکردهاند. این مسیر تجاری، اگرچه امکان تداوم فروش نفت را برای مسکو فراهم کرده، اما همزمان شبکهای گسترده از ترددهای دریایی در نزدیکی مناطق حساس امنیتی اروپا ایجاد کرده است.
کارشناسان هشدار میدهند خطرناکترین بُعد فعالیت ناوگان سایه روسیه صرفاً به دور زدن تحریمهای اقتصادی محدود نمیشود، بلکه پیامدهای جدی امنیتی و اطلاعاتی دارد. گزارشهای اروپایی از حضور برخی افراد با پیشینه نظامی روسیه در شماری از این کشتیها خبر میدهند و احتمال انجام عملیات جاسوسی و تصویربرداری از تأسیسات نظامی و زیرساختهای حیاتی اروپا را مطرح کردهاند.
به گفته این کارشناسان، انجام چنین اقداماتی تحت پوشش کشتیهای غیرنظامی، به مسکو سطح بالایی از «انکارپذیری» میدهد و هرگونه واکنش حقوقی یا نظامی مستقیم را با پیچیدگی جدی مواجه میسازد؛ مسئلهای که به یکی از چالشهای اصلی امنیت دریایی اروپا تبدیل شده است.
در برابر این تهدید، غرب تحریمها را بهعنوان ابزار اصلی خود برگزیده است. اتحادیه اروپا تاکنون حدود ۶۰۰ کشتی مرتبط با ناوگان سایه را در فهرست تحریمها قرار داده و در دسامبر ۲۰۲۵ نیز ۴۱ کشتی دیگر به این فهرست افزوده شدهاند. بریتانیا ۲۴ نهاد و فرد را تحریم کرده و ایالات متحده نیز در حال بررسی بستهای جدید از تحریمها علیه شبکههای مرتبط با این ناوگان است.
با این حال، ناظران تأکید میکنند که با وجود گسترش تحریمها، ریشه اصلی مشکل همچنان حلنشده باقی مانده است؛ زیرا اصل آزادی کشتیرانی که شالوده نظام دریایی بینالمللی را تشکیل میدهد، امروز به پوششی برای فعالیتهای «خاکستری» تبدیل شده که مهار و بازدارندگی آنها در چارچوب حقوق فعلی، بهسادگی امکانپذیر نیست.
