در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد:
ایلیسو؛ پروژه‌ای هوشمندانه برای انقراض یک تمدن
کارشناس مسائل محیط زیست اظهار داشت: تمدن بشری در این حوزه شکل گرفته و عمدتا نیز وابسته به ورودی آب دجله و فرات بوده‌اند، اینکه منابع آب منطقه از بین برود، حیات روستایی و کشاورزی را نیز در عراق و سوریه از بین می‌برد.
به گزارش ایلنا، رود دجله و فرات از ترکیه سرچشمه می‌گیرند، رود فرات از کوهستان‌های شرق آناتولی در کشور ترکیه سرچشمه گرفته و به سوی کشورهای سوریه، عراق و خلیج فارس روان است. این رود در مغرب کشور عراق و متشکل است از دو شعبه قره سو و مرادچای، که سرچشمه آنها نزدیک رود ارس در شرق آناتولی ترکیه است. موقعی که دو شعبه قره سو و مرادچای به هم می‌رسند، فرات به دجله نزدیک می‌شود، ولی مجدداً دجله متوجه جنوب شرقی شده و فرات به سمت مغرب مایل می‌شود و سپس در نزدیکی خلیج فارس به رود دجله می‌پیوندد.
رود دجله از دامنه جنوبی رشته کوه توروس در شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد پس از ورود به کشور عراق از میان شهرهای بزرگی چون بغداد و موصل عبور کرده به فرات می‌رسد و سرانجام هر دو به کارون می‌پیوندد که اروندرود را تشکیل می‌دهند و در پایان به خلیج فارس سرازیر می‌شوند.
ترکیه مدعی است همان‌طور که منابع نفتی هر کشور متعلق به آن کشور است، منابع آبی هم که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند، به این کشور تعلق دارند.
در سال ۱۹۳۶ فکر اجرای طرحی به نام پروژه آناتولی جنوب شرقی که به زبان ترکی استانبولی، Guneydogu Anadolu Projesi و به صورت خلاصه GAP (گاپ) خوانده می‌شود، شکل گرفت و از ۱۹۸۰ جدی‌تر شد. گاپ طرحی عمرانی است که بر پایه آن دولت ترکیه در نظر دارد مجموعه‌ای از سد و نیروگاه برقابی را بر بخش بالایی رودخانه‌های دجله و فرات که از کوه‌های آناتولی مرکزی سرچشمه می‌گیرند و از جنوب شرقی آن کشور به سوی سوریه و عراق روان می‌شوند، بسازد.
دولت ترکیه مدعی است که در چارچوب این طرح، نه تنها برق و آب برای توسعهٔ کشاورزی تأمین شده و سیلاب‌ها کنترل خواهند شد، بلکه امکانات بسیاری مانند جاده، راه‌آهن، فرودگاه، جاذبه گردشگری، کارخانه، بیمارستان، مدرسه و امکانات نوین برای مردم این کشور فراهم می‌شود و از مهاجرت مردم نیز جلوگیری خواهد شد.
دولت ترکیه، برای اجرای کامل این طرح سی سال زمان و ۳۲ میلیارد دلار اعتبار در نظر گرفته‌است. در این طرح، ۱۴ سد بر روی فرات، ۸ سد بر دجله و سرجمع ۱۹ نیروگاه برقابی ساخته خواهد شد. پس از تکمیل، این طرح قرار است ۷/۱ میلیون هکتار زمین کشاورزی را آبیاری و سالانه ۵۵ میلیارد کیلو وات ساعت برق تولید کند. نخستین سازه بزرگ که در این طرح ساخته شد، سد آتاتورک بود که در سال ۱۹۹۲ تکمیل شد. سد آتاترک از لحاظ حجم کار ساختمانی پنجمین سد بزرگ جهان و از لحاظ تولید برق آبی نیز در دنیا سوم می‌باشد. سد آتاترک بزرگترین سد اروپا و ترکیه است.
ترکیه قصد دارد سد ایلیسو را بر روی رود دجله بسازد و با این کار از ورود ۵۶ درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری می‌کند.
در این ارتباط و در خصوص تاثیرات زیست محیطی احداث ایلیسو بر کشورهای منطقه از جمله ایران، عراق و سوریه ناصر کرمی کارشناس مسائل محیط زیست توضیحاتی ارائه داد که در ادامه می‌آید.
در مورد وضعیت منابع آبی ترکیه بفرمایید این کشور به لحاظ تامین آب در چه شرایطی به سر می‌برد؟
ترکیه هم به خاطر عرض جغرافیایی بالا و هم به دلیل کوهستانی بودن و بارشی که در این منطقه وجود دارد در مجموعه کشورهای خاورمیانه پرآب‌ترین کشور محسوب می‌شود و تقریبا هیچ نقطه این کشور بارش کمتر از 300 میلی‌متر ندارد.
سراسر این کشور برای کشت دیم مناسب است یعنی شاید نیازی به آبیاری نداشته باشند، در کشور ما منطقه زاگرس و استان‌های شمالی پربارش هستند اما اگر بر مساحت کشور تقسیم کنیم، در مقایسه با ترکیه کشور کاملا خشکی محسوب می‌شویم.
ترکیه به بهانه توسعه کشاورزی و منابع انرژی، سدسازی‌های متعدد داشته و یکی از سدسازترین کشورهای جهان از نظر حجم سدهایی که ساخته به نسبت منابع آبی که در اختیار دارد، به حساب می‌آید و نسبت به وسعت سرزمین یکی از بزرگترین کشورهای سدساز دنیا بخصوص در جنوب است و این باعث شده در مناسبات سیاسی دست بالا را داشته باشد.
گفته می شود ترکیه در ۴ دهه گذشته در حال احداث ۲۲ سد برای مهار سرچشمه‌های دجله و فرات و احیای آناتولی بوده که با تکمیل سدی بنام ایلیسو این پروژه اجرایی می‌شود و منجر به مهار حجم زیادی از آب دجله و فرات می‌شود، ارزیابی‌تان از اجرای این پروژه که قطعا پیامدهای بین‌المللی خواهد داشت چیست؟
قطعا پشت پرده پروژه آناتولی بزرگ و یا سدهای بزرگی که روی دجله و فرات ساخته شده یک انگیزه قوی سیاسی وجود دارد.
ترکیه از اجرای پروژه‌های این‌چنینی چه اهدافی را دنبال می‌کند؟
آنها می‌دانند در پایین دست، کشورهای عربی و ایران قدرتی به نام نفت دارند، ترکیه نیز می‌خواهد آب را در برابر نفت قرار داده و از آن به عنوان اهرم فشار استفاده کند و در عین حال موازنه منفی انرژی را با دستیابی به میزان زیادی برق هیدروالکتریک بدست آورد. به هر حال این پروژه بیش از آنچه عمرانی- اقتصادی باشد یک پروژه سیاسی-اقتصادی است.
در مورد پیامدهای احداث این سد در منطقه بفرمایید
توجه داشته باشیم بیش از 50 درصد کشاورزی در عراق و سوریه وابسته به منابع آب دجله و فرات است، طبیعتا طبق قانون رودخانه‌های مرزی، نباید بهره‌برداری از بالادست به گونه‌ای باشد که به زندگی در پایین دست و جنوب و مقصد رودخانه لطمه وارد شود، اما می‌بینیم سدسازی بر ورودی دجله و فرات و همچنین تغییر اقلیم چه تاثیری در زندگی مناطق روستایی و کشاورزی عراق و سوریه داشته است.
چالش‌هایی که در پی احداث این سد در منطقه رخ خواهد داد، چیست؟
بدون تردید پروژه آناتولی بزرگ و سدسازی ترکیه عمده حیات کشاورزی، عراق و سوریه را نابود خواهد کرد و جالب اینکه هلال خسیب و حاصل‌خیز که گهواره تمدن بشری بوده در این قسمت قرار داشته یعنی از خوزستان شروع، قوس برداشته به سمت عراق و سوریه و مصر می‌رود.
تمدن بشری در این حوزه شکل گرفته و عمدتا نیز وابسته به ورودی آب دجله و فرات بوده‌اند، اینکه منابع آب منطقه از بین برود، حیات روستایی و کشاورزی را نیز در عراق و سوریه از بین می‌برد، کما اینکه اکنون هم دیده‌ایم در این دو کشور مسائل قومی، مذهبی و سیاسی بشدت آسیب پذیرند و این باعث جنگ‌های دامنه‌دار داخلی می‌شود که اکنون آغاز شده است، با ادامه این روند احتمالا عراق و سوریه تجزیه خواهند شد.
این موضوع یکی از مباحث پیچیده ژئوپلیتیک است و یکی از پیشران‌های بروز آسیب‌های قومی و سیاسی بوده و تا تجزیه کشورها هم پیش می‌رود.
ارزیابی‌تان را از دیپلماسی ایران در ارتباط با این پروژه بفرمایید
ایران در حال حاضر ابزار چندانی برای اعمال فشار در اختیار ندارد. ایران بابت احداث ایلیسو روی ورودی اروندرود ضرر می‌کند، احداث این سد بر بخش ایران و عراقی تالاب هورالعظیم تاثیر می‌گذارد، ریزگردها را افزایش می‌دهد، دیم‌زارها تبدیل به کانون اصلی ریزگرد می‌شوند، ایران باید دیپلماسی‌ای اتخاذ کند و خواستار این باشد که آب را رها کنند تا مشکلات کمتر شود اما باید به جای آن یک آفر هم بدهد که در شرایط موجود ابزارهای دیپلماتیک چندانی برای ممانعت از اجرای این پروژه‌ها ندارد.
سیاست ایران چه باید باشد؟
ایران باید یک اتحاد منطقه‌ای با عراق و سوریه داشته باشد اکنون از نظر سیاسی اتحاد دارد اما مهم این است که هنوز بشار اسد و دولت عراق تسلطی روی محیط زیست ندارند. بنابراین باید آمادگی داشته باشیم که ریزگرد تشدید شود، هورالعظیم خشک شود و کویر گسترش یابد. در کل اگر بتوانیم به طور محدود تبادل با ترکیه داشته باشیم شاید بتوان کاری کرد، اما شرایط واقعا پیچیده و دشوار است.
