در یک نشست تخصصی مطرح شد؛
گستردهترین تخریب یک بافت تاریخی شهری در شیراز رخ داد/ هویت فرهنگی شیراز باید بر هر اقدام شهری غالب باشد
در یک دهه اخیر، دیگر تخریب یک خانهٔ تاریخی در شیراز به یک خبر کوتاه محدود نمیشود. امروز، وقتی خانه ای در بافت تاریخی شیراز با خاک یکسان میشود، صدای جامعه بلندتر از هر زمان دیگری به گوش میرسد؛ مردم، فعالان شهری و نهادهای اجتماعی بهمثابه نگهبانانی بیدار شدهاند که نه فقط دیوارها و شاهنشینها، بلکه خاطرات جمعی و حس تعلق به این شهر را طلب میکنند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، تجربههای موفق در شیراز و دیگر شهرهای تاریخی جهان نشان میدهد که وقتی مردم در فرآیند حفاظت مشارکت میکنند، نهتنها حس «مالکیت» نسبت به فضاهای تاریخی تقویت میشود، بلکه استراتژیهای سیاستگذاری نیز معنا و جهت واقعی مییابند.
بازآفرینی بافت تاریخی شیراز تنها به مرمت فیزیکی محدود نمیشود؛ حضور مردم، زندگی روزمره، کسبوکارهای محلی و تعامل اجتماعی در این فضاها، روح واقعی بافت تاریخی را شکل میدهد و گردشگری تنها باید مکمل این زندگی باشد، نه جایگزین آن.
این تحول اجتماعی، گواه آن است که میراث فرهنگی دیگر یک پروژهٔ تکنوکراتیک یا صرفاً جاذبهای گردشگری نیست؛ بلکه بستری برای مقاومت فرهنگی، روایتگری اجتماعی و انسجام جمعی است.
هنگامی که مردم شروع به مطالبهٔ حفاظت از بافت تاریخی شیراز میکنند، در حقیقت گفتوگویی بین نسلها آغاز میکنند و سیاستگذار ناچار است جهت حرکت جامعه را تشخیص دهد و چارچوبهای اجرایی خود را با این تحولات همسو کند. همین شور و مطالبهگری اجتماعی ستونهای سیاستگذاری شهری را در عصر حاضر متحول میسازد و آیندهٔ بافت تاریخی شیراز را شکل میدهد.
نشست تخصصی مدیریت شهری جبهه اصلاحات فارس با محوریت «حفاظت، بازآفرینی و احیای بافت تاریخی شیراز» که با حضور فعالان اجتماعی و سیاسی، مهندسان، معماران، کارشناسان و دوستداران میراث فرهنگی برگزار شد.
معاون هماهنگی امور گردشگری و زیارت استان فارس در این نشست گفت: ما پس از جنگ وارد عرصه مداخلات گسترده در بافت تاریخی شدیم. تجربههایی داشتیم که برخی از آنها نادرست و حتی مخرب بود. متأسفانه باید اذعان کرد که گستردهترین تخریبها در یک بافت تاریخی شهری، در شیراز رخ داده است؛ رکوردی تلخ که مشابه آن در هیچ بافت تاریخی دیگری دیده نمیشود.
مهدی پارسایی افزود: با این حال، به مرور زمان دامنه این مداخلات کاهش یافت، آگاهانهتر شد و به سمت اصلاحات حداقلی حرکت کرد. امروز دیگر شاهد تخریبهای وسیع نیستیم، بلکه با آنچه میتوان «جراحیهای محتاطانه» نامید مواجهایم. با وجود این، پرسش بنیادین همچنان پابرجاست: مداخله در بافت تاریخی باید بر چه مبنای نظری و با چه هدفی انجام شود؟
پارسایی تصریح کرد: باید در اسناد بالادستی و سیاستهای اجرایی روشن کنیم که اساساً چرا گردشگر به شیراز میآید. این پرسش بسیار مهم است. گردشگر برای قایقسواری، اسکی یا پارک آبی به شیراز نمیآید؛ اگر چنین باشد، مقاصدی مانند کیش یا شهرهای تفریحمحور دیگر را انتخاب میکند.
وی افزود: گردشگری که وارد شیراز میشود، ذاتاً گردشگر فرهنگی است. در تاریخ، مسافر شیراز با نگاهی زائرگونه وارد این شهر میشده است؛ زائر حرم اندیشه و فرهنگ. القاب تاریخی شیراز نیز همین معنا را بازتاب میدهد: آمدن به محضر صاحبان کمال، آداب دارد. گردشگری در بافت تاریخی شیراز باید هم پیوست فرهنگی و تاریخی داشته باشد و هم جریان زندگی مردم در این فضاها حفظ شود. کوچهها و محلههای تاریخی، از جمله کوچههایی که روزبهان در آنها قدم میزد، باید فضایی برای زیست جاری مردم ارائه دهند و گردشگری در این بافتها باید به توسعه اقتصاد محلی و حفظ ارزشهای تاریخی کمک کند.
پارسایی، گفت: تصویرسازی گردشگری شیراز باید هم هویت تاریخی و فرهنگی گذشته شهر را نشان دهد و هم زیست روزمره و جاری مردم در باغها و محلهها را منعکس کند تا تجربهای کامل و معتبر برای بازدیدکنندگان فراهم شود.
بافت تاریخی شیراز دچار فرسودگی شده است
معاون هماهنگی امور گردشگری و زیارت استان فارس در بخشی دیگر از سخنان خود با اشاره به اهمیت حفظ بافت تاریخی شیراز گفت: در نگاه ما، بافت تاریخی شیراز دچار فرسودگی شده است و این فرسودگی بخشی اندک در حوزه کالبد و بخش جدیتر در حوزه مسائل اقتصادی و اجتماعی است.
وی افزود: ساختار کلان این بافت که مساحتی حدود ۳۵۰ هکتار دارد، بر اساس نیازهای اقتصادی و زیستی ساکنان شکل گرفته بود. افرادی که در این منطقه زندگی میکردند، یا کسبوکار داشتند و یا به باغداری و امور تجاری مشغول بودند و به این ترتیب شهر شکل گرفت.
پارسایی با اشاره به تاریخ معاصر بافت تاریخی شیراز گفت: در نیم قرن گذشته، این بافت میزبان سه موج مهاجرت بوده است. موج اول، پس از انقلاب و دوران جنگ، بافت تاریخی را پذیرای جنگزدگانی کرد که از مناطق دیگر به شیراز آمده بودند. در این دوره کیفیت زندگی کاهش یافت و خانوادهها در اتاقهای کوچک زندگی میکردند، حتی در خانههایی با ۱۴ اتاق، تنها یک اتاق به یک خانواده اختصاص داشت.
وی ادامه داد: موج دوم، مربوط به مهاجران افغانستانی بود که بر وضعیت فرسودگی بافت تاریخی افزودند. بخش دیگری از فرسودگی این بافت، مربوط به ساختار اجتماعی و اقتصادی آن است؛ به طوری که برخی ساکنان اصلی جای خود را به چندین خانواده دادهاند و کسبوکارهای محلی تحت تأثیر این جابهجاییها ضعیف شده است.
معاون گردشگری و زیارت فارس با تأکید بر اهمیت اقتصاد در احیای بافت تاریخی گفت: هر گونه احیایی باید بر اساس اقتصاد واقعی و زیست و معیشت خانوارهای ساکن انجام شود. بافت تاریخی شیراز نه صرفاً محل گردشگری و خوابگاه است و نه کارگاه؛ بلکه ترکیبی از زندگی و کسبوکار است که باید جریان زندگی در آن حفظ شود.
وی افزود: این ساختار ۳۵۰ هکتاری محل زندگی و کار بوده و هرگونه مداخلات بدون توجه به حضور ساکنان، منجر به تخریب هویت بافت تاریخی خواهد شد. برای نمونه، در بازار وکیل، طی روز جمعیت زیادی از مردم حضور دارند که نشاندهنده اهمیت استمرار زیست اجتماعی و اقتصادی در بافت تاریخی است.
پارسایی تأکید کرد: احیای بافت تاریخی شیراز باید با یک برنامه جامع اقتصادی همراه باشد تا ضمن حفاظت از کالبد تاریخی، جریان زندگی واقعی و هویت فرهنگی ساکنان حفظ شود.
شیراز باید با هویت و بافت تاریخی خود حفظ شود
شهردار اسبق کلانشهر شیراز نیز در این نشست گفت: در دورهای که مسئولیت شهرداری شیراز را بر عهده داشتم، یکی از شعارهای محوری ما این بود که «شیراز باید مثل شیراز باشد». شعاری که در ظاهر ساده به نظر میرسید، اما در دل خود رویکردی بنیادین داشت. باور ما این بود که برای حفظ هویت شیراز نیازی به الگوهای تصنعی یا اقدامات عجیب و غریب، مشابه برخی شهرهای دیگر، وجود ندارد؛ چرا که شیراز خود واجد سرمایهها و داشتههایی است که نهتنها ماندگارند، بلکه میتوانند بهعنوان ثروتی پایدار برای امروز و آینده این شهر ایفای نقش کنند.
حیدر اسکندرپور با اشاره به ویژگیهای خاص شهر بیان کرد : در شیراز بیش از یکهزار هکتار باغ وجود داشت که متأسفانه در طی این سا لها به ۵۰۰ تا ۷۰۰ هکتار کاهش یافته است. همچنین بافت تاریخی شهر با حضور بازار وکیل و مجموعههای تاریخی دیگر ترکیبی بینظیر ایجاد کرده که آن را متفاوت و ارزشمند میکند.
وی با اشاره به نظر سید محمد بهشتی عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری گفت : شیراز شهری است که ترکیبی فوقالعاده از بافت تاریخی و فرهنگی دارد و میتوان گفت؛ شیراز شهر شعر است، نه صرفاً به دلیل شعر، بلکه به دلیل ترکیب منحصر به فرد عناصر فرهنگی و تاریخی.
اسکندرپور همچنین به اندیشه حضرت سعدی اشاره کرد و تصریح کرد : باور او این بود که نوع نگاه مردم شیراز مبتنی بر مدارا و صلح است و اگر بخواهیم شهری را مرکز صلح در دنیا نامگذاری کنیم، شیراز شایسته این نام است.
وی با تأکید بر شهر انسانمحور بیان کرد که در برنامههای شهرسازی، انسانها مهمتر از خودروها هستند و پیادهراهها باید فضاهای تعاملی ایجاد کنند تا مردم بتوانند یکدیگر را ببینند و با هم تعامل داشته باشند.
شهردار اسبق شیراز با بیان تفاوت بین شهرسازی مدرن و بافت تاریخی افزود که در بافتهای جدید خیابانها و کوچهها به گونهای طراحی شدهاند که مردم یکدیگر را نمیبینند، اما در محلات تاریخی، مردم دائم در تعامل هستند. احیا و بازسازی بافت تاریخی صرفاً با حفظ بناها کافی نیست، بلکه زندگی و حضور مردم در این بافتها باید جریان داشته باشد.
وی هشدار داد: اگر بافتهای تاریخی صرفاً به فضاهای گردشگری و لوکس تبدیل شوند و ساکنان از آنجا بروند، این بافتها در آینده با خطرات جدی مواجه خواهند شد.
شیراز هویت فرهنگی و تمدنی خود را باید بر هر اقدام شهری غالب کند
اسکندرپور همچنین گفت: شیراز صرفاً شهری با خیابان و کوچه و پارک نیست، بلکه هویت فرهنگی و تمدنی آن باید بر هر اقدامی در مدیریت شهری غالب شود.
اسکندرپور سپس خاطرهای از بازدید از مسیر بازار وکیل و طاق به سمت سرای مشیر بیان کرد و یادآور شد: مسیرهای گردشگری که قبلاً با حضور معتادان آسیبپذیر بودند، با اقدامات شهرداری و همکاری شهروندان به مسیرهای امن و با طراوت برای گردشگری تبدیل شدهاند.
وی تأکید کرد: حفظ بافت تاریخی و فرهنگی، احیا و بازسازی صرفاً با حفظ بناها کافی نیست، بلکه حضور و زندگی مردم در این بافتها باید جریان داشته باشد تا شهر هویت خود را حفظ کند.
حفظ هویت بافت تاریخی شیراز تنها با مرمت فیزیکی ممکن نیست
شهردار اسبق شیراز در بخش دیگری با اشاره به اهمیت بافت تاریخی شهر گفت: صرف پاکسازی یا احیای فیزیکی تک بناها باعث حفظ کلیت بافت تاریخی نمیشود و پاسخ این اقدام همیشه منفی است. بافت تاریخی شیراز یک کل منسجم است و حتی خانههای کوچک ۴۰ یا ۵۰ متری و خانههای بزرگ ۱۰۰۰ متری بخشی از این کل منسجم هستند و آسیب به هر بخش آن میتواند به کل بافت تاریخی آسیب وارد کند.
اسکندرپور تأکید کرد: هویت بافت تاریخی شیراز در جریان زندگی مردم و حضور آنان در این فضا جریان دارد و صرف تبدیل آن به هتل یا رستوران و استفاده صرفاً گردشگری، کار بزرگی محسوب نمیشود. مردمی که در بافت زندگی میکنند، روابط اجتماعی و خرده فرهنگهایی ایجاد کردهاند که هویت تاریخی شهر را شکل داده و باید حفظ شود.
وی اضافه کرد: برخی تصور میکنند مرمت و احیای بناها هدف است، اما هدف واقعی حفظ هویت اجتماعی، فرهنگی و انسانی بافت تاریخی است.
توسعه منجر به تخریب بخشی از بافت تاریخی شیراز نگران کننده است
عضو دوره پنجم شورای شهر تهران نیز در این نشست گفت: شیراز یکی از مهمترین شهرهای تاریخی ایران است و از چهار منظر مهم گذشته تاریخی، شیوه حکمرانی کریم خان زند، نقش مکتب فلسفی و عرفانی، و جایگاه ادبی شهر می توان آن را معرفی کرد.
علی اعطا تأکید کرد: تداوم فرهنگی مبتنی بر این چهار وجه نشان میدهد که نحوه مواجهه با بافت تاریخی و فرهنگی شیراز باید مبتنی بر احترام به تاریخ و فرهنگ شهر باشد و اقدامات اخیر که به بهانه توسعه منجر به تخریب بخشی از بافت تاریخی شده، نگرانیآفرین است.
عضو دوره پنجم شورای شهر تهران با بیان اینکه تجربههای گذشته نشان میدهد برخورد با بافت تاریخی در شهرها تغییر کرده است، گفت: اگر ١۵ یا ٢٠سال پیش خانهای تاریخی تخریب میشد، در بهترین حالت شاید تنها در گوشهای از صفحه حوادث روزنامه ذکر میشد، اما امروز نوع مواجهه اجتماعی با این موضوع کاملاً متفاوت است.
اعطا با اشاره به اینکه فعالان حوزه میراث فرهنگی و شهری اکنون نقش مؤثری در مطالبهگری و پیگیری مسائل دارند و این تغییر ناشی از تحول در جامعه است، تأکید کرد: سیاستگذاری شهری زمانی موفق خواهد بود که بتواند جامعه را بفهمد و بر مدار حرکت اجتماعی قرار گیرد، زیرا در غیر این صورت اقدامات آن «تاریخ مصرف گذشته» خواهد بود.
اعطا به تجربه شهرهای اروپایی اشاره کرد و گفت: پیش از حرکت به سمت حفظ بافت تاریخی، شهرداریها ابتدا همان مسیر تخریب شیراز را دنبال میکردند، اما در نهایت باید تعادلی بین سیاستگذاری و خواست جامعه برقرار شود. بخش مهمی از کار سیاستگذار، فراهم کردن بستری برای توسعه فرهنگی و آگاهسازی عمومی است، اما این امر نیز باید در چارچوب حرکت آزاد جامعه انجام گیرد و نه بر اساس پیشفرضهای بسته و از پیش تعیین شده.
وی نمونهای از تهران را ذکر کرد و گفت: در حوزه میراث طبیعی، مواجهه با باغهای تهران یکی از چالشبرانگیزترین مسائل بود، اما توانستیم پیشین اقدامات مخرب را لغو کنیم، زیرا جامعه آمادگی و پذیرش حفظ این فضاها را داشت. اگر جامعه پذیرش نکند، سیاستگذار کاری از پیش نمیبرد.
رئیس کمیته معماری و طرح های شهری و سخنگوی شوراهای اسلامی دوره پنجم تهران تأکید کرد: سیاستگذار باید جهت حرکت جامعه را تشخیص دهد و چارچوبهای اجرایی خود را بر اساس این تحولات شکل دهد.
بافت تاریخی فرهنگی هویت و شناسنامه شیراز است
عضو شورای پنجم شهر شیراز هم در این نشست با تأکید بر اهمیت بافت تاریخی فرهنگی شیراز گفت: این بافت هسته مرکزی و غیرقابل جایگزین برند شیراز است و برخلاف بسیاری از کلانشهرها که برند خود را از توسعه معاصر یا قدرت اقتصادی میگیرند، شیراز هویت خود را از تداوم تاریخی و فرهنگی و زیست تمدنی که در شهر جریان دارد میگیرد.
نوذر امامی، افزود: آنچه شیراز را در ذهن ایرانیان و غیرایرانیان متمایز میکند، تاریخ زیسته در کالبد شهر، پیوند دین، بازار، محله و زندگی روزمره در بافت تاریخی و تداوم فرهنگی است که از گذشته تا امروز ادامه داشته و اینها هویت شیراز را شکل میدهند. امامی هشدار داد که تضعیف این بافت باعث میشود شیراز به شهری قابل جایگزین تبدیل شود.
عضو شورای شهر شیراز تأکید کرد: از منظر سیاسی و اجتماعی، بافت تاریخی سرمایهای است که مشروعیت فرهنگی مدیریت شهری را تقویت میکند و نادیده گرفتن آن به معنای نادیده گرفتن ریشههای هویتی جامعه است.
رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی دوره پنجم شیراز افزود: حفاظت از این بافت باید همراه با حفظ انسانهایی باشد که روح کالبد تاریخی را شکل میدهند، زیرا مرمت صرف بدون حضور مردم، به چیزی جز یک صحنه آراسته و تصنعی منجر نمیشود.
امامی ادامه داد: شیراز را باید از کوچههایش شناخت و تجربه زندگی در این شهر، حضور در درب شازده، لب آب، بازار وکیل و سایر مکانها، پیوند اقتصاد و فرهنگ و تاریخ را به وضوح نشان میدهد.
وی تأکید کرد که بافت تاریخی فرهنگی شیراز هویت و شناسنامه شهر است و باید در شناسنامه شیراز و هویت آن بهصورت پیوست حفظ شود.
حفاظت و بازآفرینی بافت تاریخی شیراز باید همراه با زندگی مردم باشد
عضو شورای پنجم شهر شیراز با تأکید بر اهمیت بافت تاریخی و فرهنگی شیراز گفت که این بافت هویت و شناسنامه شهر است و نباید صرفاً به عنوان ویترین شهر مورد توجه قرار گیرد.
وی با اشاره به تجربه کوچه آشتی توضیح داد که شیراز شهری است با فرهنگ تسامح و آرامش و مردم آن اهل دعوا و درگیری نیستند و این ویژگیها نشاندهنده روح شهر و بافت فرهنگی آن است.
امامی با اشاره به اهمیت گردشگری بیان کرد که با فراهم شدن زمینهها و رفع موانع، درآمد گردشگری میتواند به اقتصاد شیراز کمک کند.
وی افزود: ترکیب هوشمندانه و آگاهانه حفاظت و بازآفرینی بافت تاریخی باید در اولویت قرار گیرد و حفاظت باید بر مداخلات کاربری تقدم داشته باشد، زیرا بازآفرینی صرف میتواند منجر به انجماد فضا و خروج ساکنان شود و بازآفرینی صفر هم به معنی تخریب تاریخ نیست، اما جابهجایی اجتماعی ایجاد میکند.
عضو شورای پنجم شهر شیراز در ادامه یادآور شد: در دوره شورای پنجم، وقت زیادی صرف مسائل حاشیهای، بازرسی و نیروهای امنیتی شد و این تجربه اهمیت رعایت حقوق ساکنان و مردم در برنامههای بازآفرینی را نشان میدهد. حفاظت از ارزشهای تاریخی، فضای اجتماعی، بازآفرینی زندگی محله و رونق اقتصادی باید همزمان دنبال شود و توسعه شهری نباید با اجبار ساکنان و قطع خدمات اولیه همراه باشد، زیرا این اقدامات نه تنها عدالت نیست بلکه به بافت تاریخی آسیب میزند.
