چشم‌انداز فرونشست زمین در ایران تا سال ۱۴۱۴؛ امکان دارد مناطق وسیعی غیرقابل سکونت شوند

«مهدی زارع» استاد پژوهشکده زلزله شناسی در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا درباره پدیده فرونشست زمین در ایران گفت: فرونشست زمین یک بحران محیط زیستی بحرانی و رو به وخامت در ایران است که عمدتاً ناشی از برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی، پیامد خشکسالی طولانی مدت و مصرف ناپایدار آب کشاورزی، صنعتی و شهری است.

به گفته وی در مناطق پرجمعیت شهری مانند تهران و حاشیه‌های شهر تهران مساله فرونشست زمین بیشتر به مصرف آب شهری مربوط است، ولی در دشت‌های کشاورزی ایران مانند طوس در خراسان رضوی و مرودشت در فارس و رفسنجان در کرمان فرونشست بیشتر به مصرف آب کشاورزی مربوط است.

زارع با بیان اینکه  این پدیده شهرهای بزرگی مانند تهران، اصفهان، مشهد، شیراز و کرمان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، افزود: مقادیر سنجش شده فرونشست زمین در ایران از بالاترین سرعت‌های فرونشست در جهان است و در برخی از مناطق شهر تهران بیش از ۳۰ سانتی‌متر فرونشست در سال ۱۴۰۳ گزارش شده است. این امر عواقب مخربی برای اقتصاد شهری و پایداری بلندمدت دارد.

این استاد زلزله‌شناسی خاطرنشان کرد: انتظار می‌رود تا سال ۱۴۱۴، پیامدهای اقتصادی فرونشست زمین شدید باشد و هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم آن به میلیاردها دلار برسد. خسارات فیزیکی گسترده است و بر زیرساخت‌های حیاتی تأثیر می‌گذارد و منجر به اختلال در عملکرد زیرساخت‌های شهری مانند خطوط لوله و مسیرهای حمل و نقل شهری می‌شود. اثرات فرونشست زمین، چالش‌های بلندمدت قابل توجهی را برای پایداری شهری ایران ایجاد می‌کند.

فرونشست زمین باعث بحران شدید آب در کشور می‌شود

زارع با بیان اینکه بدون اقدام فوری و مؤثر، این بحران تا سال ۱۴۱۴ تشدید خواهد شد، گفت: فرونشست زمین نشانه‌ای از فشردگی سیستم سفره آب زیرزمینی است که تا حد زیادی جبران‌ناپذیر است. با فرونشست زمین، فضاهای منفذی که زمانی آب را در خود نگه می‌داشتند، فرو می‌ریزند و ظرفیت ذخیره آب سفره آب زیرزمینی را به طور دائم کاهش می‌دهند. این امر باعث تسریع تخلیه آب‌های زیرزمینی و تشدید بحران شدید آب کشور می‌شود.

وی با اشاره به اینکه فرونشست زمین باعث خسارات گسترده و جبران‌ناپذیری به ساختمان‌ها، جاده‌ها، پل‌ها و تأسیسات زیرزمینی نیز می‌شود، گفت: ترک‌هایی در پی‌ها ظاهر می‌شوند، کج شدن سازه‌ها رایج می‌شود و لوله‌ها و کابل‌های زیرزمینی شکسته می‌شوند. این امر یکپارچگی و استحکام ساختمان‌های مسکونی، تجاری و تاریخی را تهدید می‌کند.

به گفته زارع در شهرهای بزرگ، این امر بر شبکه خطوط مترو و راه‌آهن و تأسیسات حیاتی مانند فرودگاه‌ها تأثیر می‌گذارد. به عنوان مثال، فرودگاه بین‌المللی امام خمینی تهران و بیش از دوازده ایستگاه متروی آن در معرض خطر هستند.

این استاد دانشگاه در ادامه اظهار داشت: نیاز مداوم به تعمیر و بازسازی زیرساخت‌های آسیب‌دیده، برای بودجه‌های شهری و ملی هزینه مضاعف ایجاد و بودجه را از سایر پروژه‌های مهم توسعه شهری منحرف می‌کند و مانع رشد اقتصادی و نوآوری می‌شود. هزینه نگهداری خطوط ریلی و جاده‌های عمومی آسیب‌دیده به طور قابل توجهی بیشتر از مناطق پایدار خواهد بود.

تهدید امنیت غذایی ایران  با فرونشست زمین

زارع در ادامه یادآور شد: فرونشست زمین، خاک را فشرده می‌کند و ظرفیت نگهداری آب و حاصلخیزی آن را کاهش می‌دهد. این امر به طور دائم به دشت‌های حاصلخیز، به ویژه در مناطق کشاورزی نزدیک شهرهای بزرگ، آسیب می‌رساند و امنیت غذایی ایران را تهدید می‌کند. تخریب زیرساخت‌های زیرزمینی، مانند خطوط لوله آب، گاز و فاضلاب، منجر به اختلالات مکرر در خدمات می‌شود و بر زندگی روزمره، بهداشت و سلامت عمومی تأثیر می‌گذارد. ترکیدگی لوله‌های گاز و لوله‌های اصلی آب، خطرات ایمنی را ایجاد می‌کند و نیاز به تعمیرات اضطراری پرهزینه دارد.

به گفته وی این پدیده به طیف وسیعی از مشکلات محیط زیستی، از جمله افزایش طوفان‌های گرد و غبار با تبدیل شدن تالاب‌های خشک شده و زمین‌های کشاورزی به منابع گرد و غبار، منجر می‌شود. همچنین الگوهای زهکشی را تغییر می‌دهد و مناطق شهری را در معرض سیل قرار می‌دهد.

این پژوهشگر زلزله با بیان اینکه هزینه‌های اقتصادی و از دست دادن خدمات ضروری می‌تواند منجر به ناآرامی‌های اجتماعی و مهاجرت اجباری از مناطق پرخطر شود، گفت: فقدان سیاست‌های مؤثر و قابل اجرا از سوی دولت برای رسیدگی به ریشه مشکل - استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی - این مشکل را پیچیده‌تر می‌کند. در حالی که برخی اقدامات مانند پلمپ چاه‌های غیرمجاز و نصب کنتورهای هوشمند اجرا شده است، اما هنوز یک طرح ملی جامع و هماهنگ وجود ندارد.

امکان دارد  مناطق وسیعی غیرقابل سکونت شوند

زارع در ادامه گفت: تا سال ۱۴۱۴، اگر روندهای فعلی ادامه یابد، فرونشست زمین اساساً چشم‌انداز شهری شهرهای بزرگ ایران را تغییر خواهد داد. مناطق وسیعی ممکن است غیرقابل سکونت شوند و هزینه‌های هنگفت کاهش و سازگاری همچنان یک مانع اقتصادی بزرگ خواهد بود.

به گفته وی از سوی دیگر چندین سفره آب زیرزمینی اصلی ایران در مسیر برگشت‌ناپذیر فروپاشی عملکردی و از دست دادن دائمی ظرفیت ذخیره‌سازی آب به دلیل فرونشست زمین قرار دارند. این اتفاق با سرعت نگران‌کننده‌ای در حال رخ دادن است و تا سال ۱۴۱۴ اثرات آن برای این منابع آب زیرزمینی فاجعه‌بار و دائمی خواهد بود.

هشدار نسبت به بحران دائمی و شدید آب در پایتخت تا سال ۱۴۱۴

این استاد زلزله‌شناسی با اشاره به اینکه سفره آب زیرزمینی دشت تهران در معرض خطرترین آن‌هاست، گفت: تهران در برخی مناطق با نرخ سالانه تا بیش از ۳۰ سانتی‌متر در حال فرونشست است که یکی از بالاترین نرخ‌ها در جهان است. پمپاژ بیش از حد از هزاران چاه قانونی و غیرقانونی برای جمعیت انبوه شهر و صنایع آن باعث فشرده شدن آبخوان شده و توانایی سفره آب زیرزمینی را برای نگهداری آب به طور دائم از بین می‌برد. تا سال ۱۴۱۴، بخش‌های بزرگی از این سفره آب زیرزمینی برای ذخیره آب کاملاً بی‌فایده خواهد شد و منجر به بحران دائمی و شدید آب برای پایتخت می‌شود.

زارع خاطرنشان کرد: در مورد سفره آب زیرزمینی دشت اصفهان-برخوار به دلیل ترکیبی از استخراج بیش از حد و خشک شدن رودخانه زاینده رود، منبع اصلی تغذیه آن، زمین در منطقه شهری اصفهان با نرخ سالانه تا ۱۰ سانتی‌متر و در شمال اصفهان تا حدود ۲۰ سانتی متر در سال در محدوده شاهین شهر در حال نشست است.

وی افزود: فرونشست در اصفهان بناهای تاریخی و زیرساخت‌های حیاتی آن را تهدید می‌کند. بدون جریان رودخانه، سفره آب زیرزمینی نمی‌تواند به طور طبیعی دوباره پر شود و تراکم مداوم به این معنی است که ظرفیت ذخیره‌سازی آن به طور دائم از بین می‌رود. تداوم روند موجود و حل مشکل از طریق پروژه‌های انتقال آب صرفا مشکلات فرونشست زمین در اصفهان را بیشتر و پایدار‌تر می‌کند.

آینده اقتصادی و کشاورزی برخی مناطق  به سرعت در حال نابودی است

زارع در ادامه یادآور شد: در مورد آبخوان دشت کرمان ویژه دشت بهرمان، یکی از بالاترین نرخ‌های فرونشست در ایران رخ می‌دهد به نحوی که برخی از مناطق با سرعت شگفت‌آور ۳۵ تا ۴۰ سانتی‌متر در سال فرو می‌روند. این امر ناشی از استخراج شدید آب‌های زیرزمینی برای پسته است. این سفره آب زیرزمینی دچار تراکم شدید و برگشت‌ناپذیری شده است که منجر به فروپاشی کامل سیستم ذخیره آب زیرزمینی در بسیاری از مناطق شده است. آینده اقتصادی و کشاورزی این منطقه به سرعت در حال نابودی است.

این استاد دانشگاه گفت: سفره آب زیرزمینی دشت مشهد -دومین شهر بزرگ ایران - نیز با افت شدید آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین مواجه است. استخراج بیش از حد برای مصارف شهری و کشاورزی در این منطقه خشک باعث شده که سفره آب زیرزمینی قابلیت حیات خود را در درازمدت از دست دهد. نرخ بالای فرونشست نشان‌دهنده تخریب برگشت‌ناپذیر خواص آب-زمین شناختی خاک است و آن را قادر به نگهداری مقادیر قابل توجهی آب دوباره نمی‌کند.

به گفته وی به نظر می‌رسد که فرونشست زمین توانایی بسیاری از آبخوان‌های ایران را به عنوان منابع آب پایدار تا سال ۱۴۱۴ عملاً «ناپدید» یا برای همیشه از بین خواهد برد. فشردگی مداوم خاک به این معنی است که حتی اگر بارندگی افزایش یابد، زمین دیگر قادر به جذب و ذخیره آب نخواهد بود و این مناطق را با کمبود دائمی آب مواجه می‌کند.

زارع در ادامه به ارائه راهکار‌ها برای مقابله با پدیده فرونشست پرداخت و گفت: مقابله با بحران فرونشست زمین در ایران نیازمند اقدام فوری و قاطع است و فراتر از راه حل‌های کوتاه مدت برای مدیریت جامع و پایدار آب محسوب می‌شود. مسئله اصلی، استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی است و هر راه حل مؤثری باید مستقیماً به این مشکل بپردازد.

وی افزود: بدون کاهش قابل توجه و فوری در میزان آب پمپاژ شده از سفره‌های آب، هیچ اقدام دیگری مؤثر نخواهد بود. اجرای توقف موقت حفر چاه‌های جدید و توقف صدور مجوز برای چاه‌های عمیق جدید، به‌ویژه در دشت‌ها و حوضه‌های بحرانی که در حال حاضر نرخ بالای فرونشست را تجربه می‌کنند، در همین راستاست.

پلمپ دائمی نیم میلیون چاه غیرقانونی در کشور باید به سرعت پیگیری شود

این استاد زلزله‌شناسی با تاکید بر اینکه پلمپ چاه‌های غیرقانونی با اجرای یک کمپین سریع و قاطع برای شناسایی ممکن است و پلمپ دائمی حدود نیم میلیون چاه غیرقانونی در سراسر کشور باید به سرعت پیگیری شود، گفت: این امر مستلزم تلاش هماهنگ بین نیروی انتظامی، مقامات محلی و وزارت نیرو است. از این تلاش‌های مهمتر، پویش متقاعد کردن ذینفعان برای صرفه نظر کردن از بخشی از سود اکتسابی از برداشت آبهای زیرزمینی است.

وی افزود: با نصب کنتورهای هوشمند بر روی تمام چاه‌های قانونی برای نظارت و کنترل استخراج آب می‌توان از این داده‌ها برای تعیین و اجرای سهمیه‌های سختگیرانه برای هر چاه استفاده کرد و برای استخراج بیش از حد، مجازات‌های سنگینی در نظر گرفت.

زارع در ادامه خاطرنشان کرد: در بحرانی‌ترین مناطق، دولت باید برنامه‌ای را برای بازخرید حق آبه از کشاورزان و کاربران صنعتی در نظر بگیرد تا استخراج را به طور دائم کاهش دهد. از آنجایی که کشاورزی بیش از ۹۰ درصد از مصرف آب ایران را به ویژه در قطب‌های کشاورزی تشکیل می‌دهد، عامل اصلی تخلیه آب‌های زیرزمینی است.

تغییر به سمت محصولات کم‌مصرف آب با دادن یارانه به کاهش کشت گندم، برنج و پسته و رفتن به سوی جایگزین‌های کم‌مصرف‌تر و مناسب برای آب و هوای خشک منجر می‌شود. ارائه یارانه و آموزش به کشاورزان برای اتخاذ آبیاری قطره‌ای و سایر سیستم‌های آبیاری مدرن و کارآمد، جایگزین آبیاری غرقابی پرمصرف و گسترده و متعادل کردن ​​سیاست‌های خودکفایی در محصولات پرمصرف آب را در مناطق خشک ترویج از اقدامات مهم بعدی است.

لزوم گنجاندن نقشه‌های خطر فرونشست در تمام ضوابط ساخت و ساز

زارع همچنین یادآور شد: اجرای طرح مدیریت تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و آبخوانداری که زنده یاد استاد آهنگ کوثر مبتکر آب در استان فارس در ایران بود، برای پر کردن سفره‌های آب زیرزمینی جایگزین مهمی برای سدسازی است. استفاده مجدد از فاضلاب با سرمایه‌گذاری در تأسیسات پیشرفته تصفیه فاضلاب برای تولید فاضلاب تصفیه‌شده‌ای برای مصرف در اهداف غیرآشامیدنی مانند آبیاری کشاورزی یا فرآیندهای صنعتی با اهمیت است.

به گفته وی موفقیت بلندمدت به تغییر اساسی در درک عمومی و تغییر در سیاست‌های دولت بستگی دارد. راه‌اندازی یک پویش ملی بزرگ برای آموزش عموم، به ویژه کشاورزان و ساکنان مناطق آسیب‌دیده، در مورد شدت بحران و عواقب جبران‌ناپذیر کاهش آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین و ایجاد یک نهاد سطح بالا و بین وزارتخانه‌ای با اختیار هماهنگی و اجرای سیاست‌های آب در وزارتخانه‌های مختلف (مثلاً انرژی، کشاورزی، صنعت) به اعمال حکمرانی با دیدگاه کاهش ریسک کمک فراوان می‌کند.

وی بر گنجاندن نقشه‌های خطر فرونشست در تمام ضوابط برنامه‌ریزی شهری و ساخت و ساز و محدود کردن توسعه جدید در مناطق پرخطر و اجرای استانداردهای ساختمانی تاکید کرد.

زارع در پایان گفت: چنین اقداماتی مساله فرونشست را کاملا حل نمی‌کند، ولی می‌تواند به کاهش سرعت فرونشست و کاهش فاجعه‌بارترین ریسک‌ها کمک کنند. بخش زیادی از خسارات وارده به سفره‌های آب زیرزمینی غیرقابل برگشت است، و این اقدامات به جلوگیری از فروپاشی کامل به جای معکوس کردن کامل بحران است.