جان‌باختگی میرزاده‌عشقی برای ایران مفید‌تر بوده یا لغت‌نامهٔ دهخدا؟

نشست تخصصی نقد و بررسی مستند «شاعران مشروطه»، به نویسندگی و کارگردانی امیر فرض‌اللهی، با حضور منتقدان و عوامل فیلم، امروز سه‌شنبه ۲۳ دی ماه در محل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها برگزار ‌شد.

به گزارش خبرنگار ایلنا، در این نشست محمد دادگران(عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما)، سیدفرید قاسمی(نویسنده و پژوهشگر مطبوعات) و امیر فرض‌اللهی(نویسنده و کارگردان) حضور داشتند.

در ابتدای نشست و قبل از نمایش فیلم؛ محمد دادگران دربارهٔ این مستند گفت: اگر زود‌تر می‌دانستم که امیر فرض‌اللهی بیست سال پیش دانشجوی خودم بوده است چندبار دیگر فیلم را می‌دیدیم تا با جزئیات بیشتری به نقد و بررسی این مستند بپردازم. در هر حال فیلم از منظر فرآیند تاریخی و نشان دادن تغییر و تحولات تاریخی آن دوره عملکرد قابل قبولی دارد. انقلاب مشروطه که در سال ۱۹۰۶ در ایران به وقوع پیوست در حقیقت اولین حرکت و نهضت دموکراسی خواهانه قابل توجه در آسیا و خاورمیانه است، چراکه تا آن زمان حتی کشورهای بزرگ آسیایی مثل چین و هند هم هیچ انقلابی به خود ندیده بودند. تمرکز کارگردان بر شاعران دورهٔ مشروطه بوده اما از آنجایی که بیشتر شاعران آن دوره به نوعی کار روزنامه گاری هم می‌کرده‌اند فیلم تقریبا حال وهوای انقلابی مطبوعات دوران مشروطه را به تصویر کشیده است.

دادگران در ادامه افزود: اگر با دقت بهتری تاریخ معاصر کشورمان را واکاوی کنیم می‌بینیم که بیشتر مصلحان و دلسوزان کشور ما مثل امیرکبر، قائم مقام فراهانی ادیب و شاعر بوده‌اند. متاسفانه کشور ما سنت نخبه کشی دارد هیچکدام این افراد راه به جایی نبردند. در هر صورت انتخاب این موضوع برای ساخت فیلم مستند دغدغهٔ کارگردان را نشان می‌دهد اما به نظر می‌رسد در پرداخت این دغدغه کمی بی‌توجهی کرده و نام برخی از شاعران دورهٔ مشروطه مثل ایرج میرزا، ابوالقاسم لاهوتی، میرزا مالک المتکلمین، طاهره قرت العین و… از کار کنار گذاشته شده است. البته شاید ایرج میرزا به خاطر نوع شعرهایی که با آن‌ها شناخته می‌شود و لاهوتی به خاطر چپ بودنش نادیده گرفته شده‌اند اما باید توجه داشت که ایرج میرزا از اولین پایه گزاران ادبیات کودک و نوجوان در ایران است و در ثانی بسیاری از مضامین شعرهای او را شاعرانی مثل حافظ هم با لحنی سرپوشیده‌تر سروده‌اند. تمامی این شاعران هم با آثارشان در خیزش مردمی مشروطه و حوادثبعد از آن تاثیرگذار بوده‌اند و نباید با اعمال سلیقه‌ای خاص نادیده گرفته شوند.

عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما سپس به نقات قوت مستند «شاعران مشروطه» اشاره کرد و اظهار داشت: پرداخت به نسیم شمال، فرخی یزدی و میرزادهٔ عشقی در خور توجه و خوب بود. زمان طولانی اختصاص یافته به این دو شاعر هم با توجه به نوع شعر، زندگی و مرگ آن‌ها به حق و درست بود اما می‌شد با کاستن از شعر‌ها و آهنگ‌های میان کار که گاهی طولانی می‌شد تعداد بیشتری از شاعران آن دوره از جمله‌‌ همان افرادی که نام بردم را هم در این مستند گنجاند. در پایان بندی و نتیجه‌گیری هم تا حدودی اهمال کاری شده و اتمام کار به نوعی سرهم بندی شده به نظر می‌رسد. علاوه بر آن نمایش برخی تصاویر مثل ۲۸ مرداد یا میرزارضای کرمانی با متن فیلم همخوانی ندارد.

این نشست با پخش مستند «شاعران مشروطه» برای حاضران ادامه پیدا کرد و بعد از پایان فیلم فرید قدمی نظرات خود را دربارهٔ این مستند بیان کرد و گفت: ازجمله مواردی که در این مستند تاریخی باید مورد بررسی قرار بگیرد اطلاعاتی است که دربارهٔ نشریه صوراصرافیل داده می‌شود. اینکه فیلم می‌گوید این نشریه اولین جریده‌ای است که از اصلاح طلبی نوشته و به همین دلیل هم توقیف شده؛ درست نیست. در زمان انتشار نشریهٔ مرحوم صوراصرافیل نه شاه و نه صدراعظم اصلا نمی‌دانستند اصلاح طلبی یعنی چه! صدراعظم خودش در آن دوره خودش مشغول کشاورزی در زمین‌های عباس آباد امروزی بود و اصلاح طلبی هیچ معنی خاصی برایش نداشته است. توقیف نشریه به ۳۰ شماره بعد از سخنان اصلاح طلبانه بود.

این نویسنده و پژوهشگر مطبوعات در ادامه به نوع نگاه و نقدی که باید در موسسه مطالعات رسانه نسبت به مستند «شاعران مشروطه» صورت بگیرد؛ اشاره کرد و گفت: کارگردان با وجود تمام محدودیت‌ها و کمبودهایی که در تامین تصاویر مربوط به دوره‌های مشروطه و قبل از آن داشته است کار خود را در حد توان به خوبی انجام داده است. تهیهٔ این عکس‌ها و تصاویز از آرشیوهای پراکندهٔ داخلی و خارجی جز با عشق میسر نمی‌شده است. حالا وظیفه ماست که بیایم فیلم را از منظر ارتباطاتی نگاه کنیم و ببنیم این شش شاعری که در این فیلم از آن‌ها یاد می‌شود چه کرده‌اند و چه تاثیری در مشروطه و جامعهٔ بعد از آن داشته‌اند. از میان این شش نفر شاید بتوان دهخدا را کمی متمایز کرد، چراکه دهخدا شاعر نیست و بیشتر به نثر نوشته است. از میان پنج شاعر باقی مانده هم سه نفر که به دست عوامل خفقان کشته شده‌اند و دو نفر دیگر هم به سوی مرگ و نیستی سوق داده شده‌اند. این نشان می‌دهد که کارگزدان در انتخاب این افراد یک دید خاص داشته و می‌خواسته تا این شاعران به نوعی دانه‌های یک تسبیح را نخ کنند. اینکه از ملک‌الشعرای بهار کم نام برده می‌شود درست است، چون بهار هم از جهاتی با این پنج شاعر متفاوت است و در برهه‌های از تاریخ حیاتش متفاوت از همیشه عمل کرده و از مناقع اجتماعی موجود بهره‌مند شده است، اما تمامی این افراد در هیچ زمانی چنین امکانی نداشتند و خودشان هم نخواستند که داشته باشند.

قدمی همچنین از لزوم بررسی چرایی همراه شدن شعر و رزونامه نگاری در دورهٔ مشروطیت سخن گفت و اضافه کرد: در آن دوره مدیر روزنامه شدن راحت بود و دخل و خرج هم به آسانی با هم همخوان می‌شدند. از طرف دیگر روزنامه و جریده بهترین و سریع‌ترین رسانه برای معرفی شعرهای جدید این شاعران به مردم بود. واقعیت این است که حالا بعد از ۱۱۰ سال باید واکاوی کنیم و ببینیم نتیجه شعر‌ها و موضع گیری‌های این افراد چه بوده است؟ باید از مرحلهٔ تجلیل به مرحلهٔ تحلیل برسیم. چرا میرزاده مثل استاد و پیشکسوت خودش روزنامه‌نگاری را کنار نگذاشت و جذب کارهای پژوهشی نشد؟ آیا جان باختگی میرزاده عشقی برای جامعهٔ ایران مفید‌تر بوده یا لغت نامهٔ دهخدا. این‌ها سوالاتی است که باید پاسخی برای آن‌ها پیدا کنیم.

در پایان هم امیر فرض الهی دربارهٔ این مستند گفت: تمام تلاشم این بوده که برد رسانه‌ای و ارتباطی شاعران دورهٔ مشروطه را درنظر بگیرم و آن‌هایی را برای فیلم انتخاب کند که از تاثیرگزاری بیشتر بیم عامهٔ مردم برخوردار بودند. فرخی یزدی، میرزاده و… تاثر به سزایی در دوران خود داشتند و درثانی به معنی واقعی کلمه نشان دادند که به حرفه و قلمشان هیچگاه به چشم یک دکان و تجارت نگاه نمی‌کنند. شاعرانی مثل لاهوتی به این اندازه موثر و تاثیرگذار در بطن جامعه نبوده‌اند. در مورد انتخاب‌ها ملاکم تنها همین تاتیرگذاری و برد ارتباطی بوده و اصلا سلیقه و نوع نگرش شاعران حتی قره‌العین که مسلک و آیینی داشته که در ایران امروز به رسمیت شناخته نمی‌شود را دخیل نکردم. در مورد ایرج میرزا هم باید بگویم که این شاعر براساس نگاه من اصلا تاثیری در جنبش مشروطه و آزادی خواهی مردم نداشته است. تنها توانسته تا خود را از زیر بار شاهزادهٔ قاجار بودن خلاص کند. هدف این فیلم بیشتر شاعران همگام با مشروطه بود و نه شاعران دورهٔ مشروطه.

او ادامه داد: دوستان دیگری هستند که تک نگاری می‌کنند و طبعا به صورت کاملتری به زوایای زندگی و شخصیت این شاعران می‌پردازند اما این مستند چون قرار بود به تعدادی از شاعران اختصاص یابد زمان‌بندی مختص به هر فرد محدود می‌شد.