در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد؛
آینده‌پژوهی در مشاغل ضرورتی انکارناپذیر است
شهریار احمد بیگی گفت: موضوع آینده‌پژوهی در مشاغل موضوعی ملی است. دولت باید با کمک مراکز تحقیقاتی و دستگاه‌های مرتبط در وهله نخست ضرورت آینده‌پژوهی را درک کرده و با تخصیص بودجه‌های مناسب به مراکز تحقیقاتی و همچنین توجه ویژه به این موضوع در رشته‌های دانشگاهی عقب افتادگی چند دهه اخیر را جبران کنند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، شهریار احمد بیگی به سوالاتی در خصوص آینده‌پژوهی پاسخ داد. مشروح این گفتگو در ادامه می‌آید:
سابقه موضوع آینده‌پژوهی و آینده‌نگری در مشاغل به چه زمانی بازمی‌گردد؟
انسان در طول تاریخ همواره شاهد تغییرات وپیچیدگی جهان در همه ابعاد است. آینده‌پژوهی یا به عبارتی مطالعه آینده در اشکال مختلف توسط انسان‌ها و سازمان‌ها انجام شده است. از پیش‌بینی‌های صرفا وابسته به تجربیات گرفته تا مطالعه علمی آینده که امروزه توسط مراکز پژوهشی و علمی انجام می‌شود همگی تلاش داشته‌اند تا آینده‌ای سرشار از رفاه و آسایش و در عین حال توسعه و پیشرفت را برای بشر رقم بزنند. آغاز آینده‌پژوهی به صورت علمی، مربوط به قرن بیستم، بویژه نیمه دوم آن قرن است. این دهه ۶۰ بود که در آن آینده‌پژوهی به عنوان یکی از رشته‌های نوین دانش پایه‌ریزی شد. نخستین دوره آموزشی آینده‌پژوهی در سال ۱۹۶۳ توسط جیم دیتورJim Dator در بنیاد پلی تکنیک ویرجینیا تدریس شد. کوتاه مدتی پس از آن وندل بل Wendell Bell سری دوره‌های آموزشی خود در دانشگاه ییل Yale را آغاز نمود. پس از انتقال دیتور Dator به گروه علوم سیاسی دانشگاه هاوایی، وی دوره‌های آینده‌پژوهی متمرکزی در آن دانشگاه برای دانشجویان دوره‌های فوق لیسانس و دکترا ایجاد نمود. در سال ۱۹۷۴ نخستین دوره تخصصی فوق لیسانس برای آینده‌پژوهی در دانشگاه هوستون توسط جیب فاولز Jib Fowles و کریس دید Chris Dede برپا شد. بعدها مشابه این دوره در دانشگاه‌های ماساچوست، آکرون، مینه سوتا، یو اس سی و دانشگاه ایالتی پورتلند نیز دایر شد. اما باید متذکر شد که شوربختانه هم‌اکنون بجز دانشگاه‌های هاوایی و هوستون بقیه دوره‌ها تعطیل شده‌اند.
دو سازمان پراعتبار آینده‌پژوهی جهان یعنی(WFS) World Futures Society یا انجمن آینده دنیا و همچنین World Futures Studi Federation (WFSF)یا فدراسیون جهانی آینده پژوهی، در همین دوران به ترتیب در سال‌های ۱۹۶۷ در آمریکا و ۱۹۷۳ در پاریس تأسیس شدند. WFS افزون بر عضوگیری بیش از ۴۰۰۰۰ نفر تا کنون، تنها در آغاز دهه ۸۰ متجاوز از ۵۰۰۰ نفر را در همایش‌های گوناگون آینده‌پژوهی حاضر کرده و نیز موفق به انتشار مجله نامدار «آینده پژوه» Futurist گردید. از طرف دیگر WFSF که نسبت به WFS سازمان جهانی‌تری محسوب می‌شود، آینده پژوهان سرتاسر گیتی را در یک انجمن حرفه‌ای گرد هم آورده‌است. همچنین در دهه ۸۰ انتشارات السویرElsevier مجله معروف «آینده‌هارا بنا گذاشت که هم‌اکنون معتبرترین نشریه آموزشی و فکری در زمینه آینده‌پژوهی محسوب می‌شود. بعدها در آغاز دهه ۹۰، فصلنامه معتبر» تحقیق در مورد آینده‌ها توسط WFS ونشریه «آینده نگاری» توسط انتشارات کمفورد Camford Publishing به نشریات مربوط به آینده‌پژوهی اضافه شدند.
در حال حاضر آینده‌پژوهی از پهنه گسترده‌تری نسبت به دوران طلایی ۱۹۶۰ و اوایل ۱۹۷۰ برخوردار است. دنیای امروز نسبت به آن سال‌ها آمادگی و صراحت بیشتری برای در نظر گرفتن آینده دارد. بر خلاف آن دوران، آینده‌پژوهی تنها به‌شمار اندکی از نویسندگان و استادان محدود نمی‌شود بلکه دنیای کسب و کار، دولتمردان و فرهیختگان همگی در حال بیداری و درک این واقعیت هستند که برای اینکه آینده موفقی داشته باشیم باید بر روی آن تمرکز کنیم. بدین ترتیب است که برنامه‌ریزی راهبردی بر مبنای چشم‌اندازها و متکی بر سناریوها، امکانپذیر خواهد بود.
چه ضرورتی وجود دارد که موضوع مشاغل آینده مورد توجه قرار گیرند؟
بخشی از تقسیم کار اجتماعی در معنای جامعه شناختی آن، خود را درقالب شغل و کار نشان می‌دهد. بدون شک موتور توسعه، همین مشاغل هستند. با توجه به تغییرات پارادایمی، تغییرات و تحولات علم و حوزه فناوری و همچنین تغییر در انتظارات و نیازهای انسان، مشاغل دچار تحول و تغییر خواهند شد. آمارها و شواهد نشان می‌دهند که بسیاری از مشاغل گذشته، امروز یا وجود ندارند، یا با ابزارها و روش‌ها و مهارت‌های متفاوتی انجام می‌شوند. پیش بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ هشتاد درصد مشاغل امروزی وجود خارجی نخواهند داشت و از بین خواهند رفت. انقلاب صنعتی بعدی، تغییرات عمیقتر و سریعتری را به همراه خواهد داشت. محتوا و شکل مشاغل تغییرات اساسی خواهند یافت. آینده‌پژوهی در حوزه مشاغل، هم موجب حفظ و نگهداشت ظرفیت شغلی خواهد شد و هم ظرفیت‌ها و افق‌های جدید را به روی اقتصاد کشور خواهد گشود. ضروری است که آینده‌های ممکن، محتمل در حوزه مشاغل مورد مطالعه قرارگیرند. فناوری‌ها و مهارت‌های مورد نیاز مشاغل مورد مطالعه قرار گیرند. آینده‌پژوهی مشاغل، درکنار سایر عواملِ موثر، موجبات به روز بودن و جهانی بودن را تضمین می‌کند. جهان درحال تغییر است و به تعبیر مک لوهان، جهان، دهکده‌ای شده است که با فناوری الکتریکی به هم متصل است. عقب ماندن از حرکت علمی و فناورانه جهانی، موجبات استثمار کشورهای عقب مانده را فراهم می‌آورد. معتقدم به روز بودن در حوزه مشاغل، ارتباط عمیقی با آزادی انسان دارد. بنابراین ضروری است که با روش‌های علمی و توسط موسسات و افراد پژوهشگر، آینده مشاغل مورد مطالعه قرار گیرد.
این موضوع در ایران چگونه آغاز شد؟
آینده‌پژوهی علمی و آکادمیک در ایران نیز سابقه چندانی ندارد. آینده‌پژوهی علمی در ایران از ابتدای قرن بیست و یکم آغاز می‌شود. رشته‌های دانشگاهی آینده‌پژوهی در برخی دانشگاه‌ها ایجاد شده، مجلات و گروه‌های علمی آینده‌پژوهی در حال فعالیت اند. راه درازی برای نهادینه‌سازی آینده‌پژوهی علمی در ایران در پیش داریم.
مشاغل نیز به فراخور پیشرفت و تغییرات علوم، فناوری و شرایط دچار تغییر و تحول می‌شوند. محور مشاغل، مهارت‌های فنی است. با هر تغییر در مشاغل، مهارت‌های آن مشاغل نیز باید بازآموزی شوند. گاه مشاغل چنان تحول می‌یابند که نمی‌توان از ابزارها و مهارت‌های فنی پیشین آن شغل اثری یافت. گاه براثر یک فناوری ونوآوری، یک شغل جدید متولد می‌شود، همزمان نیز ممکن است شغلی کاملا از بین برود.
آینده‌پژوهی مشاغل در ایران بیشتر ازمنظر مهارت‌های فنی و حرفه‌ای مورد توجه قرارگرفته است، درحالیکه درکنار آینده‌پژوهی در مهارت ها، بایست به مطالعه در حوزه فناوری و روند انقلاب‌های علمی و تکنولوژیک نیز پرداخته شود. انقلاب‌های صنعتی و مختصات هرکدام بایست مورد تدقیق قرار گیرند. آینده‌پژوهی در مشاغل، از ضرورت‌های امروز جامعه ماست. بطور مثال حوزه علوم پزشکی و مشاغل مرتبط با آن در طول چند دهه اخیر دستخوش تحولات شگرف فناورانه شده است. امروز صحبت از ساخت اندام طبیعی انسان با کمک فناوری است. در حوزه علوم و فناوری ارتباطات نیز تحولات بسیار زیربنایی رخ داده است. در جهان چند بعدی، مشاغل بیشماری برپایه جهان مجازی متولد شده اند. در حوزه حمل و نقل نیز تغییرات گسترده‌ای ایجاد شده است. اسنپ و تبسی نمونه ساده‌ای از تحولات در مشاغل و روابط شغلی بین کارگر-کارفرما و دریافت کنندگان خدمات در ایران امروز است. در عرصه کشاورزی هم تحولات شگرفی درحال وقوع است. این در حالی است که برای دو دهه آینده محققان از تحولات بسیار فراوانی سخن می‌گویند که جهان باید برای پذیرش آن از هم اکنون آماده باشد. نکته حائز اهمیت در این میان بررسی نقش ایران و جایگاه کشورمان در این عرصه است. چه اندازه ایران در حوزه آینده‌پژوهی مشاغل حساسیت به خرج داده است؟ چگونه باید آماده پذیرش تحولات نوین عرصه فناوری مشاغل باشد؟ کارفرمایان و فعالان عرصه کار و تولید چه دورنمایی از آینده خود دارند؟ برای اینکه در بحران بیکاری بیشتری فرو نرویم چه تمهیداتی را انجام داده ایم؟ اینها پرسش‌هایی است که متاسفانه هیچ توجهی به آن نشده است. آینده‌پژوهی در خصوص مشاغل آینده می‌تواند به تولید ملی و اقتصاد کشور و نیز رفع چالش بیکاری و افزایش قدرت کشور کمک کند.
دولت و مجلس و سایر ارکان حاکمیت تا کنون چه عملکردی در این خصوص داشته‌اند؟
میانگین جامعه ما علاقمندی به تاریخ و در تاریخ ماندن افراطی است. آن اندازه که ما به مطالعه تاریخ وگذشته می‌پردازیم، به مطالعه آینده نمی‌پردازیم. مااز آینده غافلیم. از تاریخ بایست درس و عبرت گرفت و کسب تجربه نمود، اما همزمان باید به مطالعه آینده پرداخت. متاسفانه آینده‌پژوهی بویژه در حوزه مشاغل، به گفتمانی غالب و نیازی اولویت دار تبدیل نشده است. در برنامه‌ها و طرح‌های مجلس، دولت و حاکمیت توجه چندانی به این مقوله نمی‌شود، دلیلش هم این است که درک درستی از آینده‌پژوهی و اهمیت آن وجود ندارد. حلقه مفقوده تمامی برنامه‌های بخشهای مختلف در قوای سه‌گانه و حاکمیت، آینده‌پژوهی است. آینده‌پژوهی مشاغل نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست. آینده‌پژوهی در کشور ما عقبه تئوریک و عملی قابل قبولی ندارد، به عبارت دیگر ما هنوز در مراحل اولیه درک این مقوله هستیم و تا مرحله بکارگیری و کاربردی نمودن علم آینده‌پژوهی توسط سازمان‌ها و نهادها در حوزه‌های مختلف، فاصله فراوانی داریم. هنوز آینده پژوهی، به عنوان یک ضرورت مطرح نیست، و نگاهی لوکس و غیرضروری بر آن حاکم است.
ظاهرا شما و تیمی از متخصصان در سال‌های گذشته فعالیت گسترده‌ای در حوزه مشاغل آینده داشته اید.
چند سال است که درقالب تیمی متشکل از متخصصان در حوزه‌های مختلف به آینده‌پژوهی درحوزه مشاغل می‌پردازیم. نخستین جلسات تیم مذکور در حزب اسلامی کار برگزار شد. آقایان دکتر حسین کمالی، دکتر ایوب فرامرزی، مهندس سیدحسن موسوی، دکتر محمود قربانی و دکتر فریدون مجلسی و من در جلسات مذکور حضور داشتند. در این جلسات اولین هدف تولید محتوا در راستای تقویت عقبه تئوریک آینده‌پژوهی بود. سپس با استفاده از اصول نظری آینده پژوهی، به مطالعه مشاغل آینده پرداختیم. تاریخچه تحولات و تغییرات حاکم بر مشاغل را مورد مطالعه قرار دادیم و بر اساس مطالعات تاریخی و پیش‌بینی تغییرات و روندیابی تحولات اقدام به سناریونویسی در حوزه مشاغل آینده نمودیم. هم به مطالعه حوزه مهارتی مشاغل پرداختیم و هم تغییرات و تحولات حوزه مشاغل را مورد مداقه و مطالعه قرار دادیم. در خصوص ظهور و غروب مشاغل مطالب فراوانی احصاءکردیم. تیم مذکور همچنان به صورت مستمر با پژوهش، ترجمه، مطالعه و… سعی در تولید محتوا در راستای گفتمان‌سازی از منظر آینده‌پژوهی در راستای توسعه را دارد.
کار و مطالعات تیم مذکور تا آن پایه جدی و عمیق شد که موضوع آینده‌پژوهی را درقالب یک طرح مطالعاتی منسجم، طی نامه‌ای رسمی با امضای وزیر وقت تعاون، کار و رفاه اجتماعی برای آقای روحانی، رئیس جمهور وقت ارسال گردید. پس از آن هم معاون وقت وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی جناب آقای دکتر میرزایی مسئولیت پیگیری و به نتیجه رساندن موضوع را برعهده گرفتند که متاسفانه به نتیجه مطلوب نرسید. در طرح پیشنهادی مذکور به روند تغییرات و تحولات در حوزه‌های مختلف، دغدغه‌ها در خصوص مطالعه روند تغییرات و نیز پیشنهاد ایجاد مراکز رسمی و سازمانی آینده‌پژوهی در تمامی نهادها اشاره شده است. البته من و دوستانم همچنان در حال مطالعه، تولید محتوا و سناریونویسی درحوزه مشاغل آینده هستیم.
برای ادامه این مسیر و فراگیر شدن موضوع توجه به مشاغل آینده باید چه برنامه‌هایی را در دستور کار قراردارد؟
موضوع آینده‌پژوهی در مشاغل موضوعی ملی است. دولت و سایر ارکان حاکمیت باید با کمک مراکز تحقیقاتی و دستگاه‌های مرتبط در وهله نخست ضرورت آینده‌پژوهی را درک کرده و سپس با تخصیص بودجه‌های مناسب به مراکز تحقیقاتی و همچنین توجه ویژه به این موضوع در رشته‌های دانشگاهی عقب افتادگی چند دهه اخیر را جبران کنند. در صورتی که برنامه مدونی وجود نداشته باشد ضمن از دست دادن فرصت‌های شغلی فعلی، در آینده نیز نخواهیم توانست فاصله ایجاد شده را ترمیم کنیم. بنابراین رشته‌های دانشگاهی غیرکاربردی‌تر و به لشکر بیکاران، سربازان بیشتری افزوده خواهد شد.
