معاون پژوهش حوزههای علمیه:
آینده پژوهش دینی در گرو هوشمندسازی مسئولانه و حفظ مرجعیت علمی
معاون پژوهش حوزههای علمیه کشور، با تأکید بر اینکه هوش مصنوعی باید در جایگاه «دستیار پژوهشگر» باقی بماند، گفت: گذار از کتابخانههای دیجیتال به گفتگوگرهای هوشمند، یک چرخش تاریخی در پژوهش دینی است که هم فرصتهای بینظیر و هم چالشهای عمیق معرفتی به همراه دارد.
به گزارش ایلنا، حجتالاسلام والمسلمین فرهاد عباسی، معاون پژوهش حوزههای علمیه کشور، امروز سه شنبه دوم دی ماه در همایش «گفتگوگرهای هوشمند اسلامی و آینده پژوهشهای دینی» که در سالن همایشهای مرکز تحقیقات کامپیوتری نور برگزار شد با قدردانی از تلاشهای علمی پژوهشگران این عرصه، اظهار کرد: حضور در این جمع علمی برای بنده توفیقی ارزشمند است و آنچه امروز در عرصه پژوهش دیجیتال علوم اسلامی شاهد آن هستیم، حاصل سالها مجاهدت علمی پژوهشگران متعهد حوزههای علمیه است.
حوزههای علمیه؛ پیشتاز پژوهش دیجیتال دینی
وی با اشاره به جایگاه فعلی حوزههای علمیه در عرصه پژوهش دیجیتال گفت: امروز حوزه علمیه در حوزه پژوهش دیجیتال علوم اسلامی، نهتنها همسطح دیگران نیست، بلکه در بسیاری از زمینهها پیشتاز و سرآمد است و این موقعیت، نتیجه تلاشهای عمیق، مداوم و هوشمندانه پژوهشگران حوزوی است.
معاون پژوهش حوزههای علمیه با مرور سیر تحول روشهای پژوهش افزود: گام نخست این تحول، با تولید نرمافزارها و کتابخانههای دیجیتال شکل گرفت؛ گامی که خود یک انقلاب تاریخی در روش پژوهش دینی محسوب میشد. اما امروز در آستانه گام دوم قرار داریم؛ گامی که عبور از ذخیرهسازی دادهها به سمت فهم، تحلیل و گفتوگو با دادهها را رقم میزند.
وی ادامه داد: همانگونه که گام اول، تحولی بنیادین ایجاد کرد، گام دوم نیز واجد همان سطح از اهمیت و حساسیت است؛ چراکه با فرصتها و در عین حال، تهدیدهای معرفتی، روشی و نهادی همراه است.
حجت الاسلام عباسی با تشبیه هوش مصنوعی به «آب جاری» اظهار کرد: اگر این جریان بهدرستی هدایت شود، باغ دانش را سرسبزتر میکند، اما اگر مهار نشود، میتواند بنیانهای علمی را از ریشه دچار آسیب کند. شناخت فرصتها و آسیبها، شرط بهرهبرداری صحیح از این فناوری نوین است.
تفاوتهای بنیادین گفتگوگرها با کتابخانههای دیجیتال
وی با تبیین تفاوتهای اساسی میان کتابخانههای دیجیتال سنتی و گفتگوگرهای هوشمند گفت: در نسل نخست پژوهش دیجیتال، دادهها خام، فهرستشده و شفاف بودند و این پژوهشگر بود که نقش تحلیلگر اصلی را ایفا میکرد؛ اما در گفتگوگرهای هوشمند، پژوهشگر با پاسخهای ترکیبی، تفسیری و توضیحی مواجه میشود که میتواند توهم اعتبار و مرجعیت علمی ایجاد کند.
معاون پژوهش حوزههای علمیه افزود: در این فضا، خطر سوگیری پنهان، تحریف نامحسوس معارف، کاهش شفافیت منابع و تضعیف مسئولیتپذیری علمی افزایش مییابد؛ چراکه کاربر دقیقاً نمیداند پاسخ ارائهشده مبتنی بر کدام منبع و با چه مبنای معرفتی تولید شده است.
چالش مرجعیت علمی و خطر جانشینی عالم
حجت الاسلام عباسی با هشدار نسبت به چالش مرجعیت علمی تصریح کرد: کتابخانههای دیجیتال هیچگاه ادعای عالم بودن نداشتند و خود را ابزار پژوهش معرفی میکردند، اما گفتگوگرهای هوشمند ممکن است با ایجاد توهم مرجعیت، در جایگاه عالم و پژوهشگر بنشینند و این امر، مرجعیت سنتی علمی حوزههای علمیه را به چالش میکشد.
وی خطر سادهانگاری و ابتذال علمی را از دیگر آسیبها دانست و گفت: در پژوهش سنتی، فهم مطلب نیازمند تلاش، تأمل و مجاهدت علمی بود، اما در گفتگوگرها، سهم تلاش پژوهشگر ممکن است به حداقل برسد و این امر، در مسائل پیچیده دینی بسیار خطرآفرین است.
فرصتهای راهبردی گفتگوگرهای هوشمند
معاون پژوهش حوزههای علمیه در ادامه به فرصتهای کمنظیر این فناوری اشاره کرد و افزود: دسترسی سریع به منابع مهجور و دستنخورده، شبکهسازی هوشمند میان آیات، روایات، تفاسیر و آرای فقها، کشف الگوهای پنهان در سیر تحول مفاهیم دینی و افزایش همزمان سرعت و عمق پژوهش، از ظرفیتهای مهم گفتگوگرهای هوشمند است.
وی ادامه داد: این ابزارها میتوانند پیوندی هوشمندانه میان سنت و علوم نوین ایجاد کنند؛ پیوندی که اگر با دقت و مبنای علمی شکل گیرد، افقهای تازهای در پژوهشهای دینی خواهد گشود.
راهبردهای پیشنهادی برای عبور ایمن از این گذار تاریخی
عباسی با تأکید بر ضرورت اتخاذ راهبردهای دقیق، خاطرنشان کرد: هوش مصنوعی باید همواره بهعنوان ابزار و دستیار پژوهشگر معرفی شود، نه جایگزین عالم. شفافیت منابع، ذکر دقیق مستندات، ایجاد چارچوبهای نظارتی و تشکیل حلقههای علمی ناظر، از الزامات جدی در توسعه گفتگوگرهای هوشمند اسلامی است.
وی همچنین ارتقای سواد دیجیتال طلاب و پژوهشگران را ضروری دانست و گفت: آموزش استفاده هوشمندانه از این ابزارها باید بهصورت سازمانیافته و فراگیر در حوزههای علمیه دنبال شود؛ چراکه اگر بر این موج سوار نشویم، ناخواسته با خود ما را خواهد برد.
معاون پژوهش حوزههای علمیه در پایان تصریح کرد: هوش مصنوعی شمشیری دولبه است؛ اگر در دست انسان حکیم، اخلاقمدار و مسئولیتپذیر قرار گیرد، میتواند نور تازهای به عرصه علم و پژوهش ببخشد، اما اگر با شتابزدگی و بدون مبانی معرفتی به کار گرفته شود، آسیبهای جبرانناپذیری به دنبال خواهد داشت.
