۱۰ سرقت بزرگ هنری تاریخ؛
شرح وقایع و شیوههای عجیب سرقتهای هنری+عکس آثار و سرنوشت سارقان!
روز یکشنبه ۱۹ اکتبر بود که موزه لوور مورد سرقت حرفهای قرار گرفت و حال گفته میشود پس از گذشت چند روز دو نفر از سارقان بازداشت شدهاند. در گزارش زیر به ۱۰ مورد از سرقتهای هنری از موزههای مهم جهان پرداخته شده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، طی هفتههای گذشته موزه لوور پاریس مورد سرقتی سریع و حرفهای قرار گرفت. طی این اتفاق اشیا و آثار فاخر و گرانقیمت دزدیده شدند.
«آرتنیوز» با دستمایه قرار دادن این اتفاق بزرگ و عجیب، درباره بزرگترین سرقتهای هنری تاریخ گزارشی تفصیلی نوشته است. البته گفته میشود که به تازگی دو نفر از سارقان پس از جستجوی مستمر و چند روزه پلیس فرانسه، بازداشت شدهاند.
قضیه سرقت از «لوور» چه بود؟
موضوع این بود که گروهی متشکل از دستکم سه سارق حرفهای نقابدار به طبقه نخست گالری موزه لوور در پاریس نفوذ کردند و مجموعهای از جواهرات گرانبها و بیهمتا را ربودند؛ از جمله آثاری که زمانی به امپراتور ناپلئون سوم و ملکه اوژنی تعلق داشت.
گزارشها حاکی است که نه قطعه جواهر در این سرقت به یغما رفته است؛ از جمله گردنبند، سینهریز و یک تاج فاخر و جواهر نشان.
هرچند مقامات همچنان در حال بررسی چگونگی وقوع حادثه و پیگیری سرنخها هستند، اما روشن است که سرقت روز یکشنبه یکی از جسورانهترین سرقتهای هنری سالهای اخیر بهشمار میرود. با این حال، این رخداد تنها مورد در نوع خود نیست.
پیشینه سرقتهای هنری در تاریخ
سرقت آثار هنری بدون تردید به دلیل ارزش غیر قابل محاسبه و بیبدیل آنها بارها در طول تاریخ بارها رخ داده است.
یکی از نخستین نمونههای مستند چنین سرقتهایی به سال ۱۴۷۳ میلادی باز میگردد، زمانی که دزدان دریایی لهستانی به کشتیای در مسیر فلورانس حمله کردند. آنها تابلوی سهلتهای «داوری نهایی» اثر هانس مملینگ (۱۴۶۷–۱۴۷۱) را ربودند؛ اثری پیچیده و پرجزئیات که بازگوییای از بازگشت دوباره مسیح است. دزدان در ادامه، تابلو را با خود به سرزمینشان بردند، جایی که امروز بخشی از لهستان کنونی محسوب میشود.
این رویداد اکنون نخستین سرقت هنری ثبتشده در تاریخ بهشمار میآید. این نقاشی امروزه در موزه ملی شهر گدانسک نگهداری میشود و ایتالیاییها از آن زمان تاکنون، خواهان بازگرداندنش بودهاند.
تأثیر سرقتها بر سرنوشت آثار
ماجرای سرقت مِملینگ نمونهای است از اینکه چگونه یک سرقت میتواند برای همیشه مسیر تاریخی یک اثر هنری را دگرگون کند. این تنها نمونه در تاریخ نیست؛ بلکه بسیاری از آثار، سرنوشتی مشابه یافتهاند.
با وجود پیشرفت فناوری و تغییر شیوههای انجام سرقت، دزدی از آثار بزرگ جهان هنر همچنان ادامه دارد و هر بار فصل تازه و شگفتانگیزی را به تاریخچه سرقتهای هنری جهان میافزاید.
۲۵ سرقت بزرگ تاریخ هنر
گزارشگر «آرتنیوز» به بررسی بیست و پنج سرقت بزرگ و مشهور تاریخ هنر پرداخته است. ایلنا این لیست را به دلیل طولانی بودن در دو بخش منتشر خواهد کرد.
فهرست ذیل، مروری است بر ۱۰ سرقت بزرگ و مشهور تاریخ هنر. این سرقتها طیف گستردهای از آثار از اشیای باستانی چندصدساله تا شاهکارهای معاصر را دربر میگیرد. به طور کلی عاملان سرقتهای مطروحه ترکیبی از افراد آماتور و متخصصان امنیتی است. دامنه این گستره تا شبکههای جنایتکار سازمان یافته پیش میرود.
در برخی موارد، آثار به مرور بازیابی شدهاند، اما در موارد دیگر، سرقتها به نابودی یا گم شدن دائمی آثار انجامیده است.
«آرتنیوز» تاکید کرده است؛ در این فهرست، واژهی «سرقت» به مواردی اشاره دارد که مربوط به نهادهای عمومی و مجموعههای خصوصی است. در مقابل، غارتها، چپاولها و سایر اشکال سرقت آثار هنری در فهرستی جداگانه مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
1
بزرگترین سرقت هنری تاریخ در موزهای در بوستون (۱۹۹۰)

قابهای خالی در موزه ایزابلا استوارت گاردنر/ عکس: جاش رینولدز، آرشیو آسوشیتدپرس (AP)
در نخستین ساعات صبحِ روز پس از جشن سنت پاتریک، گروهی از سارقان وارد موزه ایزابیلا استوارت گاردنر در بوستون شدند. آنان نگهبانان شب موزه را خلع سلاح و بیحرکت کردند و طی چند ساعت بعد، گنجینهای از آثار هنری با ارزش تاریخی و هنری تقریباً غیرقابلمحاسبه را به سرقت بردند.
آثار دزدیده شده/در میان آثار ربودهشده، نقاشیهایی بسیار مشهور وجود داشتند، از جمله: «کنسرت» (حدود ۱۶۶۴)، یکی از تنها ۳۴ تابلوی شناختهشده از یوهانس ورمیر/ تابلوی رامبرانت (۱۶۳۳) که قایقی را در میان دریایی طوفانی نشان میدهد/ و نقاشیای از ادوار مانه که مردی مرموز را در یک کافه به تصویر میکشد.
ارزش آثار/به گفته اداره تحقیقات فدرال آمریکا (FBI)، ارزش مجموع این آثار که تا سال ۲۰۲۱ همچنان مفقود بودهاند، حدود ۵۰۰ میلیون دلار برآورد میشود. ابهامات پیرامون این ماجرا آنچنان زیاد است که این سرقت هنوز هم ذهن بسیاری را به خود مشغول کرده است. برخی گمان میکنند مافیا در این سرقت نقش داشته، عدهای دیگر احتمال میدهند نگهبانان با سارقان همدست بودهاند، و برخی نیز معتقدند که آثار نابود شدهاند. این پرونده در سال ۲۰۱۸ موضوع یک پادکست تحقیقی ده قسمتی با عنوان Last Seen («آخرین بار دیده شده») از شبکه WBUR بوستون بود.امروز نیز مسئولان موزه از سرنوشت نامعلوم این آثار خبر میدهند.
2
سرقت تابلو «مونالیزا» از موزه لوور توسط یک کارگر ایتالیایی (۱۹۱۱)

لئوناردو داوینچی طرفیندن 'مونالیزا'. عکس: Wikimedia Commons آراسیندان
تابلوی مونالیزا اثر لئوناردو داوینچی شاید شناختهشدهترین اثر هنری جهان باشد و یکی از دلایل شهرت ماندگار آن، همین سرقت مشهور است. تا پیش از سال ۱۹۱۱، توجه چندانی به این نقاشی نمیشد، تا اینکه وینچنزو پروجیا (Vincenzo Peruggia)، کارگر ایتالیایی، به همراه دو هموطن دیگرش، شب را در یکی از انبارهای موزه لوور گذراندند و صبح روز بعد، در حالی که تابلو را با خود داشتند، با قطاری که پاریس را در یک صبح یکشنبه ترک میکرد، گریختند.
ماجرایی جهانی و غیرقابل فروش شدن اثر/این سرقت به سرعت به ماجرایی با ابعاد بینالمللی تبدیل شد و به همین دلیل فروش اثر تقریباً غیرممکن شد. هیچکس حاضر نبود اثری را بخرد که تمام دنیا دربارهاش حرف میزدند. پروجیا در ادامه تابلو را زیر کفپوش آپارتمان خود در پاریس پنهان کرد و ۲۸ ماه بعد، مجدداً تلاش کرد آن را بفروشد؛ این بار به دلالی در فلورانس.
انگیزهی وطنپرستانهی دزد/پروجیا باور داشت که در حال خدمت به کشورش است. او گمان میکرد که ناپلئون بناپارت این اثر ارزشمند ایتالیایی را غارت کرده و قصد داشت آن را به زادگاهش بازگرداند. در واقع، لئوناردو داوینچی در فرانسه مشغول کار روی این تابلو بود و پس از مرگ او در سال ۱۵۱۹، فرانسوای اول، پادشاه فرانسه، آن را خریداری کرد.
بازیابی اثر و سرنوشت دزد/دلال فلورانسی بلافاصله با جیووانی پوگی، مدیر گالری اوفیتزی تماس گرفت. پوگی وانمود کرد که قصد دارد اثر را برای نگهداری امن تحویل بگیرد، اما در واقع با پلیس تماس گرفت و باعث دستگیری پروجیا شد. پروجیا تنها هفت ماه در زندان ماند و سپس آزاد شد.
3
سرقت پنج شاهکار هنری از موزه هنر مدرن پاریس توسط «اسپایدرمن» (۲۰۱۰)

ویران تومیچ. عکس: تیبو کامو/AP
در سال ۲۰۱۰، سرقت پنج اثر مهم از موزه «Musée d’Art Moderne de la Ville de Paris» چنان ماهرانه انجام شد که منتقدان آن را با آرسن لوپن، دزد افسانهای داستانهای فرانسوی، و اسپایدرمن مقایسه کردند؛ لقبی که در نهایت به ویران تومیک (Vjeran Tomic)، سارق این آثار، داده شد.
شیوه ورود «ویران تومیک» و اجرای سرقت/در آن سال، تومیک بارها به موزه بازگشت و با استفاده از اسید مخصوصی که روی یکی از پنجرهها اسپری میکرد، توانست راه ورود خود را هموار کند.
سرانجام، در ساعت ۳ بامداد یکی از شبها، او نخست تابلوی Pastorale (۱۹۰۵) اثر هانری ماتیس را ربود. از آنجا که سیستمهای هشدار فعال نشدند، او در همان شب آثار دیگری از آمدئو مودیلیانی، فرناند لژه، پابلو پیکاسو، و ژرژ براک را نیز به سرقت برد.
انگیزه و پشتپرده ماجرا/بر اساس تحقیقات، باور بر این است که تومیک به سفارش یک دلال هنری به نام ژان-میشل کوروز (Jean-Michel Corvez) دست به این سرقت زده بود؛ تا آثار را در بازار سیاه به فروش برساند.
محاکمه و مجازات/پس از دستگیری، دادگاه فرانسه ویران تومیک را به هشت سال زندان محکوم کرد. قاضی پرونده در حکم خود تأکید کرد که این سرقت شامل «آثار فرهنگی متعلق به میراث هنری بشریت» بوده است.
4
سرقت شاهکارهای امپرسیونیستی از موزه مارموتان پاریس در برابر دیدگان عموم (۱۹۸۵)

کلود مونه، امپرسیون، طلوع خورشید، 1872. عکس: فرانسوا موری
در سال ۱۹۸۵، یکی از جسورانهترین سرقتهای هنری تاریخ در موزهی «Musée Marmottan» ، پاریس رخ داد؛ سرقتی که اثری را در بر گرفت که نام خود را به جنبش هنر امپرسیونیستی داده بود.
نحوه وقوع سرقت/سارقان در روشنای روز وارد موزه شدند، بلیط خریدند و مانند سایر بازدیدکنندگان در میان جمعیت به تماشای آثار پرداختند. سپس بهطور ناگهانی دست به کار شدند و تابلوی نمادین «طلوع آفتاب (Impression, Sunrise)» اثر کلود مونه (۱۸۷۲) را به همراه آثاری از برت موریسو (Berthe Morisot) و پیر-اوگوست رنوار (Pierre-Auguste Renoir) ربودند.
گروگانگیری و واکنش عمومی/در جریان این سرقت، ۹ نگهبان و ۴۰ بازدیدکننده توسط سارقان تحت تهدید اسلحه قرار گرفتند، در حالیکه تابلوها از دیوارهای سالن جدا میشدند.
در آن زمان، ارزش تقریبی ۹ اثر به ۲۰ میلیون دلار برآورد شد، اما کارشناسان تأکید داشتند که تابلوی «طلوع آفتاب» مونه بیقیمت است و ارزش مالی برای آن نمیتوان تعیین کرد.
کشف و بازگردانی آثار/در سال ۱۹۹۰، هر ۹ اثر به صورت کامل در ویلایی در جزیرهی کورسیکا کشف و بازیابی شد. در ادامه، هفت نفر در ارتباط با این سرقت دستگیر شدند.
5
سرقت ۱۲۴ اثر باستانی از موزه ملی باستانشناسی مکزیک توسط دو فرد غیرحرفهای (۱۹۸۵)

موزه ملی باستان شناسی در مکزیکو سیتی. عکس: آسوشیتدپرس
این ماجرا نشان میدهد که برای اجرای یک سرقت بزرگ، لزومی ندارد حتماً حرفهای باشید. در سال ۱۹۸۵، دو دانشجوی انصرافی که با یک باند قاچاق مواد مخدر در ارتباط بودند، دست به یکی از حیرتانگیزترین سرقتهای فرهنگی قرن زدند و ۱۲۴ اثر باستانی را از موزه ملی باستانشناسی مکزیکوسیتی به سرقت بردند.
برنامهریزی و شیوه اجرای سرقت/از میان آثار به سرقترفته، یکی از شاخصترین اقلام، نقاب مرگ ساختهشده از یشم (Jade Death Mask) بود که چهرهی یکی از فرمانروایان مایا را نشان میداد و ارزش آن بیقیمت توصیف شده است.
شگفتانگیزترین بخش ماجرا این بود که این دو سارق آماتور با وجود بیتجربگی، بیش از ۵۰ بار از موزه بازدید کرده بودند تا موقعیتها، مسیرها و ضعفهای امنیتی را بررسی کنند.
سرانجام در شب سرقت، آنها از طریق کانال تهویهی هوا وارد ساختمان شدند و آثار را ربودند.
دستگیری و انگیزه پشت پرده/پس از دستگیری، مقامات دریافتند که بخشی از آثار باستانی بهطور تقریبی قرار بوده با محمولهای کوکائین مبادله شود. این واقعیت که دو فرد غیر متخصص توانسته بودند چنین سرقتی را انجام دهند، ماجرا را به یکی از نمادینترین سرقتهای فرهنگی تاریخ مکزیک بدل کرد.
بازتاب فرهنگی و اقتباس سینمایی/داستان این سرقت برای سالها در حافظه جمعی مردم مکزیک باقی ماند و در سال ۲۰۱۸ الهامبخش ساخت فیلمی سینمایی با عنوان «Museo» شد؛ در این فیلم، گائل گارسیا برنال (Gael García Bernal) نقش یکی از سارقان را ایفا میکند.
6
سرقت «جیغ» از موزه ملی نروژ در جریان المپیک زمستانی (۱۹۹۴)

جیغ پس از سرقت در سال 1994 از نظر آسیب دیدگی بررسی می شود. عکس: عکس جون ایگ / AP
بر روی یادداشتی که در محل سرقت باقی مانده بود، جملهای طعنهآمیز نوشته شده بود: «هزار بار تشکر برای امنیت ضعیف!»
این سرقت نباید با حادثهای دیگر در سال ۲۰۰۴ (که نسخهی دیگری از همین شاهکار ادوارد مونک را شامل میشد) اشتباه گرفته شود. در ماجرای سال ۱۹۹۴، سارقان با ورود به موزه ملی شهر اسلو، سیم نگهدارندهی تابلو را بریدند و نقاشی معروف «جیغ» (The Scream) را از دیوار جدا کردند. این رخداد درست هم زمان با برگزاری مراسم افتتاحیه بازیهای المپیک زمستانی در لیلهامر ( شهری در دو ساعت شمال پایتخت نروژ) اتفاق افتاد.
واکنش عمومی و سوءاستفاده گروههای سیاسی/این حادثه فوراً به یک شوک ملی و رسانهای در نروژ تبدیل شد. در پی آن، گروههای مخالف سقط جنین مدعی شدند که میتوانند نقاشی را بازگردانند، مشروط بر اینکه اجازهی پخش تبلیغ تلویزیونی دربارهی دیدگاهشان را بگیرند. با این حال، مقامات به سرعت اعلام کردند که این گروهها هیچ ارتباطی با سارقان نداشتهاند و صرفاً برای جلب توجه عمومی چنین ادعایی کردهاند.
روند پیگیری و بازیابی اثر/جستوجو برای یافتن این شاهکار هنری نزدیک به دو سال به طول انجامید. دولت نروژ در برابر درخواست پرداخت یک میلیون دلار باج مقاومت کرد؛ زیرا باور داشت این پیشنهاد غیرصادقانه و فریبکارانه است.
سرانجام، نقاشی در سال ۱۹۹۶ در یکی از هتلهای واقع در شمال اسلو کشف شد. همان سال، چهار مرد به اتهام مشارکت در این سرقت محکوم شدند.
ماجرای سرقت «جیغ» نه تنها یکی از پر سر و صداترین جرائم هنری دههی ۹۰ میلادی بود؛ بلکه ضعف شدید در امنیت موزهها و ارزش نمادین آثار هنری مدرن را نیز آشکار کرد؛ اثری که فریاد درون انسان مدرن را در سکوتی جهانی ثبت کرده بود، خود در سکوت و تاریکی به سرقت رفت.
7
سرقت در فرانکفورت و سود بزرگ موزه تیت (۱۹۹۴)

J. M. W. Turner, نور و رنگ (نظریه گوته) - صبح بعد از طوفان - موسی در حال نوشتن کتاب پیدایش، 1843. عکس: از طریق Wikimedia Commons/Tate
مسأله بیمه، که معمولاً موضوعی چندان جذاب در زمینه موزهها نیست؛ نقش کلیدی در پیامدهای سرقت از موزه «Schirn Kunsthalle» در فرانکفورت در سال ۱۹۹۴ ایفا کرد.
نحوه و آثار سرقتشده/در این سرقت، دو نگهبان به بند و سرپوشانده شدند و سارقان توانستند دو نقاشی از J. M. W. Turner که به امانت از موزه تیت لندن در موزه فرانکفورت بودند و همچنین یک نقاشی از کاسپار داوید فریدریش که به امانت از «Kunsthalle Hamburg» آمده بود، را از موزه خارج کنند.
روند پیگیری و بازیابی آثار/اگرچه دو سارق و یک دلال بلافاصله پس از سرقت دستگیر شدند؛ اما جستوجو برای نقاشیهای مفقود بیش از یک دهه طول کشید. در سال ۲۰۰۰، مقامات اعلام کردند که آثار ترنر در اختیار یک گروه خلافکار صربستانی قرار دارند.
در سال ۲۰۰۲، موزه تیت لندن فاش کرد که در واقع به طور مخفیانه آثار ترنر را بازیابی کرده است و در این فرآیند توانست ۳۸ میلیون پوند از طریق بیمه به دست آورد. ساندی نیرن، مدیر برنامههای تیت، فرآیند مذاکره هشتساله را در کتابی در سال ۲۰۱۱ روایت کرده است.
در همین حال، موزه «Kunsthalle Hamburg» نقاشی فریدریش را در سال ۲۰۰۳، از طریق وکیلی که با سارقان هماهنگ کرده بود بازیابی کرد.
محاکمه و حکم نهایی/در نهایت، سه مرد به جرم سرقت آثار ترنر محکوم شدند، و دو مردی که کلیدهای موزه را در اختیار سارقان گذاشته بودند، تبرئه شدند.
8
ضعف امنیتی، زمینهساز سرقت نقاشی «گلهای شقایق» ونگوگ در جیزه (۲۰۱۰)

قاب عکسی که زمانی گل های خشخاش ونسان ون گوگ را قبل از سرقت در خود جای داده بود. عکس: AP
سرقت تابلوی «گلهای شقایق» (Poppy Flowers) اثر وینسنت ونگوگ، یک طبیعت بیجان از سال ۱۸۸۷ که در موزه محمد محمود خلیل در جیزه، مصر نگهداری میشد، نباید به این آسانی اتفاق میافتاد.
نحوه وقوع سرقت/در روز سرقت، تنها ۹ بازدیدکننده به موزه آمده بودند، و تابلو از قاب خود جدا و به صورت مخفیانه از موزه خارج شد. علت موفقیت سارقان ساده بود: سیستم هشدار تابلو کار نمیکرد و همین مشکل برای سایر آثار موزه نیز وجود داشت.
پیامدها و واکنشها/پس از آنکه وزیر فرهنگ، ادعای کشف اثر در فرودگاه قاهره را پس گرفت، این سرقت به بحران فرهنگی و امنیتی در مصر تبدیل شد. در نتیجه: یازده کارمند وزارت فرهنگ استعفا دادند، و چندین نگهبان موزه دستگیر شدند.
ارزش و وضعیت فعلی اثر/ارزش این نقاشی بین ۵۰ تا ۵۵ میلیون دلار برآورد شده و تا سال ۲۰۲۱ هنوز مفقود است.
9
سرقت شاهکار کاراواجو از قابش در ایتالیا (۱۹۶۹)

کاراواجو، میلاد مسیح با سنت فرانسیس و سنت لارنس، ۱۶۰۰ یا ۱۶۰۹. عکس: از طریق ویکیمدیا کامنز
در شبی تاریک و طوفانی در سال ۱۹۶۹، سارقان وارد اوراتوری سان لورنزو (Oratory of San Lorenzo) در پالرمو، ایتالیا شدند و تابلوی «مهد با سنت فرانسیس و سنت لورنس» اثر کاراواجو را ربودند؛ صحنهای دراماتیک که پیشتر بالای محراب نصب بود.
کارشناسان تاریخ خلق اثر را بین ۱۶۰۰ تا ۱۶۰۹ برآورد کردهاند.
نظریهها درباره سرنوشت اثر/در سالهای بعد، نظریههای متعددی درباره سرنوشت این اثر مطرح شد:
نظریهی محتمل: مافیا ممکن است در ماجرا دخیل بوده باشد.
نظریهی تراژیک: احتمالاً اثر سوزانده شده است.
نظریهی عجیب: شاید موشها یا خوکها آن را خورده باشند.
کارشناسان تا مدتها تصور میکردند که اثر برای همیشه گم شده است.
تحقیقات مجدد و وضعیت فعلی/در سال ۲۰۱۷، کمیسیون ضد مافیا ایتالیا پرونده را دوباره باز کرد، با سرنخی جدید مرتبط با یک دلال هنر سوئیسی درگذشته که به سارقان توصیه کرده بود تابلو را برش دهند، زیرا هیچکس حاضر به خرید اثری با این شهرت نبود.
از سال ۲۰۲۱، جستوجو برای یافتن این اثر همچنان ادامه دارد.
10
سرقت «جیغ» و «مادونا» در روشنای روز از موزه مونک (۲۰۰۴)

قابهای شکسته دو اثر ادوارد مونک که در سال ۲۰۰۴ از موزه مونک در اسلو به سرقت رفته بودند. عکس: لیز آسهرود/اسکنپیکس/AP
اگر بیشتر سرقتهای هنری در ساعات اولیه صبح و در زمان تعطیلی موزهها رخ میدهند، این سرقت شیوهای کاملاً متفاوت داشت: در دیدگان عموم و گردشگران.
در سال ۲۰۰۴، در حالی که بازدیدکنندگان مشغول تماشای آثار نزدیک بودند، سارقان وارد موزه مونک در اسلو شدند و تابلوی «جیغ» (۱۹۱۰) و «مادونا» (۱۸۹۴) اثر نقاش اکسپرسیونیست نروژی را ربودند.
جسارت سرقت و شایعات پس از آن/این اولین بار نبود که نسخهای از «جیغ» به سرقت میرفت، اما به دلیل حضور جمعیت زیاد و شجاعت سارقان در تهدید نگهبانان با اسلحه، این سرقت از بسیاری جهات جسورانهتر محسوب میشد.
شایعات بسیاری در مورد سرنوشت آثار پس از سرقت مطرح شد. از جمله اینکه؛ آیا تابلوها سوزانده شده بودند؟ آیا شاید مافیا در ماجرا دخیل بوده است؟
بازیابی آثار و پیگیری قضایی/در نهایت، هر دو تابلو در سال ۲۰۰۶ بازیابی شدند و شش نفر دستگیر شدند. آثار سپس به موزه مونک بازگردانده شدند.