در گفت‌وگوی ایلنا با مقام مسئول در بهزیستی؛
شرایط و مدت سرپرستی موقت کودکان اعلام شد
سرپرست دفتر مراقبت از کودکان بهزیستی با بیان اینکه خانواده های میزبان و موقت آسیبی برای کودکان به همراه ندارند، محوری‌ترین سیاست سازمان بهزیستی را خانواده محوری عنوان کرد.
«حمیدرضا الوند» سرپرست دفتر مراقبت و توانمندسازی کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی کشور در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا در پاسخ به این پرسش که کودکان بهزیستی که برای مدتی به خانواده‌های میزبان سپرده می‌شوند و دوباره به مراکز بهزیستی بازمی گردند، دچار آسیب نمی‌شوند؟ گفت: اصلی‌ترین و محوری‌ترین سیاست سازمان در حوزه مراقبت کودکان و نوجوانان فاقد سرپرست با صلاحیت برنامه‌های خانواده‌محور است. این سیاست، به ویژه از سال ۱۳۹۲ با تصویب قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست که در شهریور ماه همان سال بازنگری و اصلاح شد، مورد تأکید جدی سازمان قرار گرفت.چرا که قانون قبلی مربوط به ۲۹ اسفند ۱۳۵۳ بود.
وی افزود: قانون ۱۷ ماده‌ای قبلی، که در زمان خود قانون مناسبی بود، طول کشید تا اصلاح شود. بر اساس نظر تمامی صاحب‌نظران حوزه خانواده، به ویژه جامعه‌شناسان خانواده در سرتاسر دنیا، نه تنها در ایران، همگی معتقد هستند که خانواده امن‌ترین و بهترین نهاد اجتماعی است که می‌تواند به جامعه‌پذیر شدن صحیح کودکان و اعضای خود کمک کند.
الوند در ادامه خاطرنشان کرد: وقتی یک خانواده می‌تواند به درستی جامعه‌پذیر شود و رفتارهای درست و کارکردهای مرتبط با خانواده را در رفتارهای خود نهادینه کند، جمع خانواده‌های یک جامعه تشکیل اجتماع را می‌دهد و آن اجتماع بیشتر به سمت سلامت حرکت می‌کند.
به گفته وی حال، بر اساس همین دیدگاه و با توجه به اینکه فرهنگ ملی ایران به شدت بر خانواده و اهمیت آن تأکید دارد، در کنار دین مبین اسلام که خانواده را مطمئن‌ترین نهاد و فضا برای ایجاد بستر امن برای اعضای خود می‌داند، سازمان بهزیستی کشور نیز قانون را با رویکرد خانواده‌محور در دستور کار قرار داده است.
سرپرست دفتر مراقبت از کودکان بهزیستی اظهار کرد: به همین دلیل، در ماده ۹ و ۱۰ همین قانون تأکید شده که علاوه بر اینکه مانند قانون قبل از سال ۵۳ فقط فرزندخواندگی را به‌صورت صریح مورد توجه قرار داده بود، موارد دیگری نیز در نظر گرفته شود که معتقد بود احکام فرزندخواندگی را قضات چگونه باید صادر کنند.
۸۷ درصد کودکان در مراکز شبانه‌روزی، بچه‌های بدسرپرست هستند، نه بی‌سرپرست
وی تصریح کرد: مواد ۹ و ۱۰ این قانون و بسیاری دیگر از موارد تأکید کرده‌اند که قضات و دادگاه صالح می‌توانند برای خانواده امین موقت و خانواده امین نیز حکم صادر کنند. برای اینکه این اقدام محقق شود، سازمان بهزیستی کشور چند مدل دیگر را علاوه بر فرزندخواندگی طراحی کرد. فرزندخواندگی مدلی است که کودک را به درون خانواده می‌برد، اما مشکلی که وجود داشت این بود که بیش از ۸۷ درصد از کودکان در سیستم مراقبت‌های شبانه‌روزی، بچه‌های بدسرپرست هستند، نه بی‌سرپرست.
الوند با بیان اینکه، بی‌سرپرست به این معنی است که پدر، مادر و جد پدری به عنوان اولیای قهری در قید حیات نیستند یا پیدا نمی‌شوند، گفت: این افراد تنها ۱۳ درصد از کودکان را تشکیل می‌دهند و می‌توانستند به خانواده‌ها منتقل شوند. حال، برای ۸۷ درصد دیگر چه باید کرد؟ این قانونی که خود من مدیر راهبر آن در مجلس و دولت بودم تا تصویب شد، از سال ۸۲ در دستور کار قرار گرفت و ۱۰ سال طول کشید تا نهایی شود.
وی در ادامه بیان داشت: برای حمایت از این ۸۷ درصد کودکان بد سرپرست، موادی را در نظر گرفتیم و گفتیم که نمی‌توانیم این کودکان را به فرزندخواندگی بدهیم، زیرا یا پدر دارند یا مادر، یا هر دو را رها کرده‌اند و جد پدری آنها در قید حیات است. هیچ قاضی و دادگاهی نمی‌تواند زمینه وجود آنها را به خانواده فراهم کند. به همین دلیل، مدلی تحت عنوان خانواده‌های امین با حکم امین موقت ایجاد کردیم. برای تحقق این امر، دو برنامه جدید در سازمان طراحی شد: خانواده امین، سرپرستی موقت، خانواده میزبان.
الوند در ادامه گفت: تفاوت این سه مدل در این است که وقتی شما می‌گویید مشکلی وجود دارد، من می‌خواهم تأکید کنم که این یک ساختار بنیادی و سیستمی است که در حال شکل‌گیری است. ممکن است توده مردم از بیرون نگاه کنند و ایراداتی ببینند، اما من می‌خواهم بگویم که این یک کار بنیادی و ساختاری است که با روح تمام متخصصان علوم رفتاری و اجتماعی در حوزه خانواده در دنیا هم‌راستاست. در فرآیند فرزندخواندگی، فرزند واجد شرایط هویت خانواده فرزندپذیر را به دست می‌آورد.
این مقام بهزیستی افزود: خانواده‌ای که فرزندخوانده می‌گیرد، به این صورت است که در شرایط خاص، اگر پدر و مادر کودک در قید حیات نباشند یا پیدا نشوند، این امکان فراهم است و فرزند می‌تواند تحت فرزندخواندگی قرار گیرد. به‌طور کلی، از آن ۸۷ درصد کودکانی که در مراکز شبه خانواده باقی می‌مانند، به اعتقاد تمام متخصصین جامعه‌شناسی در حوزه رفاه، حتی اگر بهترین و مجهزترین مرکز شبه خانواده را ایجاد کنیم، این مراکز نمی‌توانند جای خانواده آنها را بگیرند. زیرا الگوهای همانندسازی و تعاملات موجود در آنجا با خانواده تفاوت دارد و ساختار اداری آن به‌گونه‌ای است که کودکانی که از این مراکز خارج می‌شوند، نمی‌توانند ویژگی‌های امن خانوادگی را داشته باشند و در نتیجه، باید در جامعه‌ای که وارد می‌شوند، مدیریتی را نیز داشته باشند.
والدین در چه شرایطی صلاحیت نگهداری از فرزند را از دست می‌دهند؟
به گفته وی به همین دلیل، برای ۸۷ درصد دیگر، برنامه‌ای تحت عنوان سرپرستی موقت تعریف کردیم. سرپرستی موقت به این معناست که فرزندانی که پدر، مادر یا جد پدری آنها در قید حیات هستند، بر اساس حکم صادره از دادگاه صالحه، برای مدت مشخصی صلاحیت نگهداری آنها رد می‌شود. این رویکرد به منظور فراهم کردن بستری امن‌تر برای این کودکان است.
الوند در ادامه اظهار داشت: پدر یا مادر بر اساس ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی، که شروط رد صلاحیت را مشخص کرده است، می‌توانند به دلایل مختلفی مانند اعتیاد، فساد اخلاقی، زندانی بودن، یا ابتلا به بیماری‌های صعب‌العلاج و روانی که بهداشت جسمانی و روانی کودک را به خطر می‌اندازد، صلاحیت نگهداری از فرزند را از دست بدهند. در این شرایط، دادگاه می‌تواند کودکان را به سازمان بهزیستی واگذار کند.
به گفته وی، این کودکان بر اساس مواد ۹ و ۱۰ قانون مدنی کودکان به خانواده‌های متقاضی سپرده می‌شوند. این سپردن سرپرستی موقت است، اما موقت به معنای کوتاه‌مدت نیست. احتمال دارد که این سرپرستی برای مدت طولانی‌تری، مثلاً دو سال تمدید شود. تمام مسائل مربوط به نگهداری، حضانت، سرپرستی، تعلیم و تربیت و آموزش این کودکان بر عهده خانواده‌های متقاضی خواهد بود، که به نظر کارشناسان و سازمان بهزیستی و حکم صادره از مرجع قضایی بستگی دارد. این فرآیند به منظور تأمین بهترین شرایط ممکن برای رشد و سلامت کودکان طراحی شده است.
سرپرستی موقت یک کودک تا چند سال امکان‌پذیر است؟
الوند با بیان اینکه این رابطه می‌تواند برای مدت زمان طولانی‌تری، مثلاً ۵.۱۰ یا ۱۵ سال ادامه پیدا کند، گفت: مشروط به اینکه نظارت کارشناسان سازمان بهزیستی بر روی این رابطه وجود داشته باشد و شرایط امن و مناسبی برای کودک و خانواده فراهم باشد.
سرپرست دفتر مراقبت از کودکان بهزیستی در ادامه اظهار کرد: قانون‌گذار در این راستا، حکم دیگری نیز صادر کرده است که به‌موجب آن، اگر خانواده‌ای سرپرستی موقت کودک را به عهده بگیرند، در صورتی که شرایط برای فرزندخواندگی کودک فراهم شود (به‌عنوان مثال، اگر پدر و مادر او از قید حیات ساقط شوند یا جد پدری او از صلاحیت نگهداری ساقط شود)، اولویت فرزندخواندگی و سرپرستی دائم با آنها خواهد بود.
به گفته وی، این مدل که به‌عنوان سرپرستی موقت شناخته می‌شود، به این دلیل است که هویت خانوادگی کودک حفظ می‌شود و تغییر نمی‌کند، چرا که پدر و مادر و جد پدری او در قید حیات هستند. اما تمام مسائل مربوط به نگهداری و آموزش او به خانواده سرپرست سپرده می‌شود و مدت زمان آن با تایید نظر کارشناسان سازمان بهزیستی و در شرایط امن و آرام برای هر دو طرف تعیین می‌شود.
الوند با اشاره به اینکه سرپرستی موقت می‌تواند تا آخر عمر ادامه یابد، گفت: مشروط به اینکه شرایط لازم برای نگهداری از کودک حفظ شود. در مدل‌های دیگر مانند خانواده میزبانی، خانواده‌ها می‌توانند به طور موقت از کودکان حمایت کنند، به ویژه در شرایط خاصی مانند جنگ یا زلزله.
این مقام بهزیستی در ادامه گفت: در این حالت، خانواده‌ها می‌توانند کودکان را به مدت معین و در شرایط بحرانی، مانند زلزله بم در سال ۸۱، پذیرش کنند و این پذیرش به‌طور موقت و با هدف تأمین نیازهای فوری کودکان انجام می‌شود. این مدل به خانواده‌ها اجازه می‌دهد که در مواقع ضروری به کودکان کمک کنند، بدون اینکه نیاز به طی مراحل قانونی فرزندخواندگی باشد.
وی افزود: بسیاری از افراد با روحیه انسان‌دوستانه ممکن است تمایل داشته باشند که کودکان را به خانواده خود بپذیرند، حتی اگر خودشان فرزندان دیگری داشته باشند. این نوع اقدامات به نوعی نوع‌دوستی و همدلی جامعه را نشان می‌دهد و می‌تواند در شرایط بحرانی کمک مؤثری باشد. با این حال، لازم به ذکر است که این مدل‌ها دارای ساز و کار قانونی خاصی هستند و معمولاً به تأسیس نظر کارشناسان و سازمان‌های مربوطه نیاز دارند.
الوند اظهار کرد: طرح «خانواده میزبانی» که توسط وزیر محترم دادگستری ابلاغ شده، به‌منظور ایجاد یک گام انسان‌دوستانه برای حمایت از کودکان در شرایط بحرانی طراحی شده است. در این طرح، خانواده‌هایی که تمایل دارند کودکان را به‌طور موقت بپذیرند، ملزم به گذراندن دوره‌های آموزشی خاصی هستند.
به گفته وی، این دوره‌ها شامل آشنایی با فرآیند تعاملات و ارتباطات بین فردی با کودکان است و به آنها کمک می‌کند تا به بهترین شکل ممکن از کودکان حمایت کنند. هدف این است که خانواده‌های میزبان به‌طور کامل با نیازهای عاطفی و روانی کودکان آشنا شوند.
الوند خاطرنشان کرد: همچنین، این نکته مهم است که ممکن است کودکان پس از گذراندن زمان در خانواده میزبان، وابستگی عاطفی به آن خانواده پیدا کنند. برای مدیریت این وابستگی و تأمین سلامت روانی کودکان، آموزش‌های لازم به خانواده‌های میزبان ارائه می‌شود.
وی عنوان کرد: این اقدامات به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که خانواده‌ها و کودکان به یکدیگر نزدیک شوند و در عین حال، فرآیند بازگشت کودک به خانواده اصلی‌اش (در صورت امکان) نیز با حساسیت و احتیاط انجام شود.
سرپرست دفتر مراقبت از کودکان گفت: در طرح خانواده میزبانی، اگر کودک به خانواده‌ای وارد شود، مهم است که شرایط برای او ایمن و حمایتی باشد. اگر ارتباط بین کودک و خانواده میزبان مثبت و سالم باشد، می‌توان این مدت را به‌طور نامحدود ادامه داد؛ مثلاً سه سال یا بیشتر.
به گفته الوند، زمانی که کودک به خانواده میزبان سپرده می‌شود، تیم مددکاری و تعلیم و تربیت با خانواده میزبان همکاری می‌کند تا اطمینان حاصل شود که کودک در محیطی امن و حمایتی قرار دارد. در صورت نیاز، کودک می‌تواند دوباره به خانواده میزبان بازگردد، حتی اگر برای مدتی از آنجا جدا شده باشد.
وی با بیان اینکه، این فرآیند به‌گونه‌ای طراحی شده که به رشد و توسعه عاطفی کودک کمک کند و از آسیب‌های روانی جلوگیری کند، گفت: بنابراین، کودک نباید احساس کند که بین خانواده‌های مختلف جابجا می‌شود. بلکه هدف، ایجاد یک ارتباط عمیق و حمایتی است که به تثبیت شخصیت و سلامت روانی کودک کمک کند.
جابجایی مکرر کودک بین خانواده‌ها به اختلال در شخصیت او منجر می‌شود
سرپرست دفتر مراقبت از کودکان بهزیستی اظهار داشت: اگر خانواده میزبان شرایط امن و مناسبی داشته باشد و همه شاخص‌های لازم را رعایت کند، آن خانواده به‌عنوان خانواده میزبان کودک باقی می‌ماند. جابجایی مکرر کودک بین خانواده‌ها می‌تواند به آسیب‌های روانی و اختلال در شخصیت او منجر شود.
وی افزود: برای نظارت بر شرایط کودک، خانواده‌های میزبان باید به‌طور مرتب در سامانه‌های مربوطه گزارش‌دهی کنند و همچنین کارشناسان در زمان‌های معین به بررسی وضعیت کودک می‌پردازند. این نظارت مستمر به مدیریت روابط و شرایط کودک کمک می‌کند و از آسیب‌های احتمالی جلوگیری می‌کند.
به گفته الوند، خانواده‌های میزبان همچنین می‌توانند پس از اتمام دوره میزبانی و در صورت فراهم شدن شرایط، دوباره برای پذیرش کودک اقدام کنند. در این روند، تأکید بر حفظ روابط سالم و حمایتی بین کودک و خانواده میزبان مهم است.
این مقام بهزیستی با اشاره به اینکه مدل‌های دیگر مانند مراکز نگهداری ممکن است نتوانند به‌طور مؤثر نیازهای عاطفی کودک را تأمین کنند، گفت: در حالی که خانواده‌های میزبان می‌توانند به ایجاد یک محیط گرم و امن کمک کنند که درک عمیق‌تری از خانواده و روابط انسانی را برای کودک فراهم آورد.
الوند در ادامه خاطرنشان کرد: در زمینه شبه خانواده و فرزندخواندگی، توجه به بنیان‌های عاطفی کودکان بسیار مهم است. جابجایی مکرر کودکان می‌تواند به آسیب‌های عاطفی منجر شود، بنابراین ایجاد محیطی پایدار و امن برای کودکان در خانواده‌های میزبان اهمیت زیادی دارد.
وی افزود: معمولاً اولویت‌های پذیرش کودکان به این صورت است که بچه‌های بزرگ‌تر یا کودکانی که نیاز به درمان دارند، در اولویت قرار می‌گیرند. این بدان معناست که در برخی موارد، کودکانی که شرایط خاص دارند، به خانواده‌هایی که قادر به ارائه مراقبت و درمان لازم هستند، سپرده می‌شوند.
سرپرست دفتر مراقبت از کودکان بهزیستی تصریح کرد: خانواده‌های میزبان باید با کودکان در ارتباط باشند و از آنها حمایت کنند، به‌ویژه در مواردی که کودک دارای معلولیت یا نیازهای ویژه است. این نوع تعامل و حمایت باعث می‌شود که کودکان احساس امنیت و تعلق داشته باشند و به‌تدریج بتوانند در محیط خانوادگی خود رشد کنند.
وی در ادامه گفت: با این رویکرد، تلاش می‌شود تا نیازهای عاطفی و جسمی کودکان به‌خوبی تأمین شود و از آسیب‌های احتمالی جلوگیری شود، در حالی که خانواده‌های میزبان به‌عنوان حامیان مهمی در این فرآیند عمل می‌کنند.
الوند خاطرنشان کرد: طرح خانواده میزبان به‌طور قابل توجهی فرآیند فرزندخواندگی و سرپرستی را تسهیل می‌کند. وقتی که یک خانواده به‌عنوان متقاضی فرزندخواندگی اقدام می‌کند، این امکان وجود دارد که کودک به‌طور موقت به همین خانواده سپرده شود تا مراحل قانونی تکمیل شود.
این مقام سازمان بهزیستی با بیان اینکه این رویکرد مزایای زیادی دارد، به مزیت کاهش زمان انتظار اشاره کرد و افزود: به جای اینکه خانواده‌ها برای دریافت کودک منتظر بمانند تا مدارک آنها تأیید شود، می‌توانند کودک را زودتر در خانواده خود داشته باشند. همچنین کودک می‌تواند سریع‌تر با محیط جدید آشنا شود و ارتباطات عاطفی قوی‌تری با خانواده میزبان برقرار کند. در این مدت، نظارت بر شرایط کودک و خانواده میزبان انجام می‌شود تا اطمینان حاصل شود که کودک در یک محیط امن و حمایتی قرار دارد.
الوند در پایان گفت: تسریع در فرآیند قانونی: وقتی که مراحل قانونی طی می‌شود، خانواده میزبان تجربه‌ای مثبت و مستمر از مراقبت از کودک دارد که به نفع هر دو طرف است. این طرح کمک می‌کند تا مشکلات موجود در فرآیندهای قانونی کاهش یابد و کودکان به‌طور مؤثرتری در محیطی حمایتی و امن رشد کنند.
