کارگران اتباع جانشین کارگران ایرانی نیستند/ آیا دستمزدها بالا رفته؟

زهرا کریمی موغاری، عضو هیئت علمی اقتصاد دانشگاه مازندران، در  ارتباط با اشتغال کارگران اتباع و وضعیت بازار کار ایران به خبرنگار ایلنا گفت: اگرچه وضعیت بازار کار ایران مطلوب نیست، اما باید توجه داشت که بازار کار یک کالای همگن  عرضه نمی‌کند. همانطور که در یک بازار ساده مثل بازار سیب، انواع سیب با کیفیت و قیمت متفاوت وجود دارد و به تناسب آن مشتری‌های مختلفی هم دارند، در بازار کار هم انواع نیروی انسانی با مهارت‌ها و توانایی‌های متفاوت فعالیت می‌کنند. 

وی افزود: در ایران، نیروی کار بی‌سواد و کم‌سواد عملاً از اشتغال کامل برخوردار است. یعنی کارگران ساده‌ای که حاضرند در مشاغلی چون باغبانی، نقاشی و کار ساختمانی یا… فعالیت کنند، تقریبا همیشه کار دارند. حتی بسیاری از کارفرمایان برای یافتن کارگر ساده با مشکل مواجه هستند و به ادارات کار مراجعه می‌کنند تا به آن‌ها نیرو معرفی کند. 

کریمی در ادامه گفت: بنابراین، در حوزه نیروی کار ساده، کم‌سواد یا بی‌سواد عرضه از تقاضا کمتر است و بسیاری از بنگاه‌ها برای نیروی کار تقاضا دارند اما به اندازه کافی نیروی کار پیدا نمی‌کنند و به همین دلیل است که کارفرمایان از به کارگیری کارگران افغانستانی استقبال می‌کنند. حتی به نظر می‌رسد که دیگر مزد کارگران افغانستانی پایین هم نیست و به سمت همان حداقل مزد حرکت کرده است. 

کریمی با بیان اینکه کارگران افغانستانی در این مشاغل جایگزین نیروی کار ایرانی نیستند و مکمل آن هستند، گفت: مشکل اصلی بازار کار ایران مربوط به فارغ‌التحصیلان با مهارت متوسط است، کسانی که نه مهارت تخصصی بالا دارند و نه حاضر هستند که به انجام کارهای ساده اشتغال ورزند. تعداد این افراد بسیار بیشتر است و کارفرماهایی که به دنبال کارمند، فروشنده و… می‌گردند با تعداد متقاضی بیشتری مواجه هستند که گاهی مزد نسبتا پایین‌تری از کارگران ساده دارند. 

وی افزود: در حوزه‌های مربوط به مشاغلی که در ادبیات اقتصادی خطرناک، دشوار و کثیف نامیده می‌شوند مثل کارهای ساختمانی، دامداری، مرغداری و… بازار کار ایران با کمبود عرضه نیروی کار ایرانی مواجه است و زمانی که عرضه آن کاهش پیدا می‌کند کارفرمایان از حضور نیروی کار افغانستانی استقبال می‌کنند. 

فرصت‌های اشتغال اتباع

کریمی با اشاره به موج اخیر خروج اتباع افغانستانی از ایران گفت: موج خروج اتباع از ایران سبب شده است که کمبود در زمینه این مشاغل بیشتر هم بشود. حتی در زمان حضور افغانستانی‌ها در ایران، در زمینه نیروی کار ساده و کم‌سواد مشکل اشتغال برای نیروی کار ایرانی نداشتیم و طی ۱۰ سال گذشته هم همین‌گونه بوده است. با خروج اتباع مشکل بیشتر هم می‌شود و از طرف دیگر در حال حاضر اقتصاد ایران در رکود و کسادی سختی دست و پا می‌زند و به علت همین کسادی، شاید خروج کارگران افغانستانی در کوتاه‌مدت چندان محسوس نباشد اما قطعا در میان‌مدت و بلندمدت این کمبود جدی خواهد شد.

وی افزود: به همین علت است که اکنون می‌بینیم  سفارت ایران در افغانستان برای ورود کارگران افغانستانی ویزا صادر می‌کند. این اقدامی مثبت است مشروط به اینکه این فرایند با نظارت و کنترل دقیق انجام شود. اگر ورود نیروی کار مهاجر سازمان‌یافته باشد، می‌تواند به نفع اقتصاد ایران تمام شود و مانع از هرج‌ومرج در بازار کار شود. در این صورت، تعداد کارگران افغانستانی در مناطق مختلف کشور نیز بی‌رویه افزایش پیدا نخواهد کرد. 

وی با اشاره به تبعات این موضوع گفت: در شهرهای بزرگ مانند تهران، بسیاری از خدمات شهری بدون کارگران افغانستانی مختل می‌شود. شهرداری‌ها در صورت نبود آن‌ها با مشکل جدی روبرو می‌شوند.

وی بیان کرد: البته این درست است که در سال‌های اخیر اتباع افغانستانی صرفا در مشاغل سخت و ساده باقی نمانده‌اند و بخشی از آنان که سال‌ها در ایران کار کرده‌اند وارد حوزه‌های تولیدی شده‌اند، به ویژه در صنایعی مانند تولید کیف و کفش، که گفته می‌شود سهم قابل‌توجهی از بازار کار به ویژه در تهران را به خود اختصاص داده‌اند. پس در ظاهر به نظر می‌رسد که در برخی از عرصه‌ها تبدیل به رقیب شده‌اند اما در واقعیت می‌توان گفت که اگر سرمایه‌دار ایرانی خیلی علاقه‌مند بود به همین سادگی جا برای سرمایه‌گذار افغانستانی باز نمی‌شد زیرا آن‌ها تنگناهای بیشتری نسبت به همتای ایرانی خود دارند. 

وی خاطرنشان کرد: قبل از سال ۱۴۰۳ که تعداد اتباع مهاجر افغانستانی در ایران بیشتر از امروز بود، می‌دیدیم که در فروشگاه‌ها و سایر  مشاغل هم از کارگران افغانستانی استفاده می‌شود. در صورتی که قبل از آن همه نیروی ایرانی بودند. دولت باید در این زمینه‌ها نظارت داشته باشد و ویزای کار برای کارهای مشخصی بدهد که اقتصاد ایران به آن نیاز دارد. 

وی تاکید کرد: به عنوان مثال اگر مثل سال ۱۴۰۳ افغانستانی‌ها به شغل دست‌فروشی روی بیاورند این مسئله قابل پذیرش نیست زیرا ما به اندازه کافی دست‌فروش ایرانی داریم. حتی نیروی کار ایرانی با تحصیلات بالا به دست‌فروشی روی آورده‌اند. اما در عرصه‌هایی که کمبود نیروی کار است پذیرش نیروی کار افغانستانی به نفع اقتصاد ایران است، زیرا نبود آن سبب اختلال می‌شود. 

آیا با خروج کارگران اتباع دستمزدها افزایش یافته؟

کریمی در پاسخ به این سوال که آیا خروج کارگران افغانستانی، سطح دستمزد کارگران ایرانی را افزایش داده است یا خیر، گفت: قطعا با ورود نیروی کار مهاجر، سطح دستمزد برای مشاغلی که این مهاجران در آن‌ها فعالیت می‌کنند کاهش می‌یابد. این مسئله بین‌المللی و طبیعی است. به عنوان مثال در انگلستان زمانی که مردم به خروج از برگزیت رای دادند یکی از علت‌های اصلی این بود که مردم گمان می‌کردند که ورود نیروی کار از اروپای شرقی به انگلستان سبب کاهش دستمزدها شده است. حتی کسانی که کارگر بودند و به طور سنتی به حزب کارگر رای می‌دانند که موافق ماندن در برگزیت بود، باز هم این عقیده را داشتند. 

وی افزود: در ایران هم این‌گونه است. اگر کارگر ساده افغان که در بخش عظیمی از کارهای سخت مثل کارهای ساختمانی و… کار می‌کند از ایران خارج شود تبعا مزد نیروی کار ساده بالا می‌رود. به عنوان نمونه، در استان مازندران در فصل نشای برنج، دستمزد کارگران گاهی به بیش از یک میلیون تومان در روز می‌رسد و این سبب شده است که بسیاری از شالیکاران به علت افزایش هزینه نیروی کار به سمت نشا کردن مکانیکی حرکت کنند. از طرف دیگر استفاده از نیروی کار خارجی در مازندران یا جاهای دیگر ممنوع است اما با این وجود باز در بعضی از کارهای سخت از نیروی کار افغانستانی استفاده می‌شود. اگر این نیروها غایب شوند قطعا دستمزد برای کسانی که در این حوزه کار می‌کنند بالا می‌رود. 

وی با بیان اینکه این مسئله همواره مثبت نیست هشدار داد: از یک طرف می‌توانیم بگوییم که افزایش دستمزد به نفع زحمتکش‌ترین اقشار این کشور تمام خواهد شد، اما از سوی دیگر می‌تواند منجر به تعطیلی واحدهای اقتصادی کوچک و متوسط شود. قیمت تمام شده بسیاری از این کارها به سرعت افزایش پیدا کند. با توجه به اینکه هزینه نیروی کار در بسیاری از این نوع فعالیت‌ها قابل‌توجه است بعضی از واحدها مردد می‌شوند از اینکه کار را ادامه دهند و حتی ممکن است کاملا تعطیل شوند. 

کریمی موغاری افزود: افزایش هزینه نیروی کار، هزینه تمام‌شده تولید را بالا می‌برد و در نتیجه، بسیاری از بنگاه‌هایی که در حاشیه قرار گرفته‌اند و سود فوق‌العاده پایینی دارند از بازار خارج شوند. اگر بنگاه‌ها تعطیل شوند عملا کار و فرصت‌های شغلی مذکور نیز نابود می‌شوند. با توجه به اینکه اقتصاد ایران در یک وضعیت کساد عمیق و رکود شدید است افزایش هزینه مزد می‌تواند به تعمیق رکود و تشدید تعدیل نیروها در بنگاه‌هایی که بسته شده‌اند منجر شود و این مسئله برای اقتصاد کشور بسیار مضر است. 

این استاد دانشگاه در پایان گفت: تقابل میان کارگران ایرانی و افغانستانی بر سر دستمزد، ناشی از ترسی است که کارگران ایرانی از کاهش مزد خود در نتیجه وجود نیروی کار رقیب دارند، اما این مسئله ناشی از شرایط کلی جامعه است. مردم ایران در شرایط رکود اقتصادی و زمانی که تحت تاثیر فشار اقتصادی شدیدی هستند تبعا احساس منفی‌ای نسبت به مهاجرانی پیدا می‌کنند که از امکانات اقتصادی کشور استفاده می‌کنند، در حالی که چیزی از این امکانات به آن‌ها نمی‌رسد. این مسئله در همه جای جهان وجود دارند و در شرایط رکود اقتصادی شدت بیشتری پیدا می‌کند.