نگاهی به مدیریت بحران در موزه های ایران / پایداری مخازن موزه ها در شرایط جنگی چگونه است؟

به گزارش خبرنگار ایلنا، در جنگ 12 روزه اسراییل علیه ایران نیز نگرانی ها از آسیب های ناشی از بمباران رژیم صهیونیستی در حریم آثار تاریخی، نگرانی ها از هدف قرار دادن موزه ها و محوطه های باستانی را تشدید کرد و برخی موزه های کشور از جمله موزه ملی ایران با انتقال آثار تاریخی در اختیار خود به مخازن امن در کوتاه ترین زمان، پیشگیری از آسیب‌ها را براسایس پروتکل های جهانی به انجام رساندند و حتی موزه ملی ایران اقدام به نصب «سپر آبی» (نشان جهانی) برای در امان ماندن موزه در مخاصمات مسلحانه کرد.

مخازن امن؛ دوری از مخاصمات و استانداردهای جهانی

مخازن امن برای نگهداری آثار و اشیای تاریخی در اختیار موزه ها چه ویژگی هایی دارند و استاندارد موزه ها برای انتقال آثار در مخاصمات مسلحانه به این مخازن چگونه است؟ کارشناسان موزه داری در گفت‌وگو با ایلنا با اعلام این که برای حفظ آثار ارزشمند موزه‌ای، ساخت مخازن امن باید با دقت و برنامه‌ریزی دقیق انجام شود اعلام کردند، انتخاب محل مناسب برای مخازن امن از اولین و مهم‌ترین گام‌هاست.

به گفته آن ها، مخازن امن برای نگهداری اشیای تاریخی بهتر است دور از مناطق نظامی و مراکز حساس احداث شوند تا احتمال آسیب‌پذیری آثار موزه ای کاهش یابد. همچنین استفاده از فضاهای زیرزمینی یا سازه‌های مقاوم در برابر انفجار و زلزله هم می‌تواند امنیت بیشتری برای آثار موزه ای ایجاد کند. 

بازدارندگی مخازن امن موزه ها از غارت و تخریب

محمدرضا کارگر مدیر سابق اداره کل موزه ها و اموال منقول فرهنگی در گفت وگو با ایلنا با اشاره به جنگ های رخ داده در کشورهای همسایه ایران نظیر حمله آمریکا به عراق و حمله عراق به کویت و هجوم داعش به سوریه اعلام کرد: وقتی از جنگ صحبت می کنیم دو تهدید را باید بطور همزمان در مورد آثار تاریخی و موزه ای در نظر داشته باشیم. نخست، حمله دشمن به اماکن فرهنگی و موزه ها است و دیگری خطر غارت آثار تاریخی موزه ها و تخریب آن ها در ناهنجاری های اجتماعی رخ داده در صورت طولانی شدن جنگ ها است.

کارگر افزود: آنچه در جنگ عراق، کویت و سوریه شاهد بودیم، ورود سودجویان برای غارت آثار موزه ای و اشیای تاریخی موزه ها توسط گروه های سودجوی موجود در آن کشورها و البته نیروهای متخاصم بود. در آن جنگ ها موزه ها مورد حمله نظامی و بمباران قرار نگرفتند. ولی مورد غارت و سوءاستفاده قرار گرفتند که البته آن زمان توانستیم بسیاری از آثار متعلق به موزه های عراق و کویت را در مرزهای ورودی ایران ضبط کنیم و با توجه به قراردادهای استرداد آثار موزه ای با این کشورها، پس از جنگ همه این آثار به عراق و کویت مسترد شد.

او با اشاره به تجربه تخریب آثار تاریخی و غارت موزه ها در سوریه هنگام هجوم داعش به آن کشور تاکید کرد: در سوریه شاهد شورش هایی بودیم که منجر به غارت موزه ها و حتی تخریب آثار موزه ای و محوطه های باستانی شد.

مدیر سابق امور موزه ها و اموال منقول فرهنگی در وزارت میراث فرهنگی با اشاره به اهمیت مخازن امن موزه ها برای در امان ماندن این آثار از غارت های احتمالی در مواقع بحرانی و جنگ گفت: وقتی از مخازن امن صحبت می کنیم باید بدانیم که این مخازن ابتدا باید در برابر غارت و دستبرد در صورت وقوع ناهنجاری اجتماعی در امان باشند و در شرایط بحرانی باید از درجه امنیتی بالا برخوردار شوند تا با استقرار سریع نیروهای امنیتی از غارت آن ها جلوگیری شود و پس از آن نیز مخازن مستحکم در برابر حملات نظامی برای حفاظت از آثار و اشیای تاریخی موزه ها در نظر گرفت.

محمدرضا کارگر بار دیگر با اشاره به خسارات وارد شده به موزه های عراق و کویت در جنگ های گذشته اعلام کرد: در هیچکدام از جنگ ها نه در جنگ آمریکا علیه عراق و نه در جنگ عراق علیه کویت شاهد بمباران موزه ها نبودیم. چون قوانین جهانی اجازه حمله به موزه ها و آثار تاریخی را نمی دهد. ولی غارتی که توسط مردم آن کشورها و نیروهای متخاصم صورت گرفت، خسارتی بسیار بیشتر از بمباران به آثار موزه ای وارد کرد. بنابراین وظیفه نخست مخازن امن موزه ها در درجه اول حفاظت از آثار در مقابل دستبردها و غارت های برنامه ریزی شده و در مرحله دوم، مقاومت در برابر حملات نظامی است.

برخی کارشناسان موزه داری نیز با تایید نظرات محمدرضا کارگر، مدیر سابق اداره کل موزه ها و اموال منقول فرهنگی وزارت میراث فرهنگی هم در گفت وگو با ایلنا درباره استانداردهای مخازن امن موزه ها به ایلنا گفته‌اند، کنترل شرایط محیطی داخل مخازن نقش حیاتی در حفظ آثار موزه ای دارد و دما و رطوبت مخازن امن باید به اندازه ای دقیق تنظیم شود تا از تخریب مواد فرهنگی در آن ها جلوگیری شود.

به گفته کارشناسان موزه داری، سیستم‌های تهویه مناسب با فیلترهای ویژه می‌توانند از نفوذ گردوغبار یا گازهای خطرناک به مخازن جلوگیری کند. نورپردازی مخازن هم باید به گونه‌ای باشد که کمترین آسیب را به اشیای تاریخی وارد کند. به همین دلیل استفاده از نورهای ملایم و بدون پرتوهای مضر در مخازن امن ضروری است. 

احداث مخازن امن برای نگهداری آثار موزه‌ای نیازمند رعایت استانداردهای فنی دقیق و پیچیده است و آنطور که برخی کارشناسان معتقدند، این مخازن باید با مصالح دارای مقاومت بالا در برابر انواع تهدیدات خارجی احداث شوند. دیوارها و سقف‌ها نیز باید از بتن مسلح با ضخامت مناسب و عایق‌بندی ویژه احداث شوند تا هم در مقابل ضربات مستقیم مقاومت کنند و هم از نفوذ رطوبت و تغییرات دمایی در مخازن جلوگیری شود. کف مخازن هم باید به سیستم‌های ضدزلزله و لرزه‌گیر مجهز شود تا در صورت بروز زمین‌لرزه، کمترین آسیب به اشیای داخل آن وارد شود. 

براساس استانداردهای مخازن موزه ای، دستگاه‌های تنظیم دما و رطوبت در این نقاط باید به صورت مستمر کار کنند تا شرایط پایدار با دمای حدود ۲۰ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۵۰ درصد در آن ها حفظ شود. سیستم‌ها نیز باید مجهز به پشتیبان‌های قدرتمند باشند تا در صورت قطع برق، ساعات طولانی به کار خود ادامه دهند. همچنین استفاده از فیلتر هوای پیشرفته در مخازن برای جلوگیری از ورود ذرات گردوغبار و آلاینده‌های شیمیایی به داخل آن ها ضروری است. نورپردازی داخلی هم باید به گونه‌ای باشد  که از لامپ‌های کم‌مصرف با پرتوهای غیرمضر استفاده و روشنایی تنها در زمان نیاز فعال شود. 

از سیستم هشدار تا برنامه انتقال به مخازن امن تر

کارشناسان موزه داری درباره رعایت استانداردهای امنیتی در مخازن موزه ای اعلام کرده اند که از نظر امنیتی، این مخازن باید به آخرین فناوری‌های حفاظتی مجهز باشند. درب‌های ورودی از جنس فولاد ضدگلوله و مجهز به قفل‌های الکترونیکی با سیستم‌های تشخیص هویت باشند. دوربین‌های مداربسته با کیفیت بالا تمام زوایای فضای داخلی و محیط اطراف را تحت پوشش قرار دهند و سنسورهای حساس به حرکت، دما، رطوبت و دود نیز به صورت شبکه‌ای نصب شوند تا در صورت هرگونه تغییر غیرعادی، هشدارهای لازم ارسال کنند. وجود سیستم‌های اطفای حریق ویژه که با گازهای بی‌خطر کار می‌کنند هم برای محافظت از آثار تاریخی در برابر آتش‌سوزی ضروری است.

حتی به گفته کارشناسان، در مواقع اضطراری، مخازن موزه ها باید به سیستم‌های ارتباطی مستقل و پشتیبان مجهز باشند تا در صورت قطع شبکه‌های عمومی، امکان ارتباط با مراکز امنیتی و مدیریت بحران وجود داشته باشد. علاوه بر این موارد، قفسه‌بندی‌ها و ویترین‌های ویژه باید از مواد مقاوم و ضد ضربه ساخته شوند و هر بخش به صورت مجزا قابل حفاظت باشد. در نهایت، انجام آزمایش‌های دوره‌ای سیستم‌ها و به‌روزرسانی مستمر تجهیزات، ضریب اطمینان مخازن را به میزان قابل توجه افزایش خواهد داد.

نصب دوربین‌های نظارتی، سیستم‌های هشداردهنده و کنترل دسترسی، از دیگر استانداردهایی است که به گفته کارشناسان موزه‌داری، برای حفظ امنیت فیزیکی مخازن امن موزه ها ضروری است. جدای از این تمهیدات، تنها افراد مجاز و مورد اعتماد باید امکان ورود به مخازن امن داشته باشند و در مواقع بحران، برنامه‌های مشخص برای انتقال سریع آثار به مکان‌های امن‌تر از مخزن قبلی وجود داشته باشد.

لزوم همکاری با نهادهای بین المللی برای صیانت از آثار موزه ای در جنگ

جبرییل نوکنده، رییس موزه ملی ایران که در روز سوم حملات رژیم صهیونیستی به ایران اقدامات حفاظتی بیشتری برای انتقال آثار موزه ای به مخازن امن و همچنین نصب «سپر آبی» بر چندین نقطه از پشت بام موزه ملی ایران داشت، در نشست ایکوم برای بررسی وضعیت موزه ها در مواقع بحران، اعلام کرده بود که بلافاصله پس از صدور دستورالعمل تخلیه موزه ها او شبانه با ارسال چندین نامه الکترونیکی به موزه دارهای مطرح جهان و کمیته بین المللی موزه ها از آن ها خواسته بود تا راهکارهای مرتبط برای حفظ آثار موزه ملی ایران را اعلام کنند و ساعت 6 صبح که جمع بندی ها به پایان رسید، تمهیدات مرتبط با حفاظت از آثار تاریخی موزه ملی ایران اجرایی شد.

همکاری با نهادهای بین‌المللی فعال در حوزه میراث فرهنگی و موزه داری همان بحثی است که کارشناسان موزه داری در گفت‌وگو با ایلنا بر ضرورت حفظ آثار تاریخی در مواقع بحران مطرح کرده اند و نشان می دهد موزه ملی ایران به خوبی توانسته است آثار خود را در جنگ اخیر حفاظت کند.

به گفته کارشناسان موزه‌داری، سازمان‌هایی مانند یونسکو یا شورای بین‌المللی موزه‌ها اغلب منابعی برای حمایت از چنین پروژه‌هایی دارند. علاوه بر این، دیجیتال‌سازی و ثبت دقیق اطلاعات آثار می‌تواند در صورت بروز هرگونه آسیب، امکان بازسازی یا پیگیری حقوقی را فراهم کند. ایجاد نسخه‌های پشتیبان از داده‌های مربوط به اشیا در سرورهای امن خارج از منطقه نیز اقدامی عاقلانه است. 

ضرورت تلاش بیشتر در مجامع جهانی برای مصون داشتن آثار تاریخی و موزه ها

ایران امروز علاوه بر مخاطرات طبیعی نظیر زلزله و سیلاب و مخاطرات انسانی نظیر سرقت آثار موزه ای با جنگ نیز مواجه شده است. حملات یکجانبه رژیم صهیونیستی که در یک مورد حریم تاق بستان در کرمانشاه را نقض کرد و حالا نگرانی از در خطر قرار گرفتن آثار تاریخی را در وزارت میراث فرهنگی و مجامع جهانی افزایش داده است. در چنین شرایطی است که کارشناسان موزه داری می گویند، طراحی مخازن امن برای موزه‌ها نیازمند ملاحظات ویژه است.

محمدرضا کارگر، مدیر سابق اداره کل موزه ها و اموال منقول فرهنگی وزارت میراث فرهنگی درخصوص لزوم همکاری بیشتر با سازمان های بین المللی برای جلوگیری از خطر حمله به موزه ها و آثار تاریخی در جنگ ها و مخاصمات مسلحانه اعلام کرد: مخازن امن در مرحله نخست از غارت موزه ها جلوگیری می کنند و نصب سپر آبی بر پشت بام موزه ها و آثار تاریخی همجوار آن ها نیز کمک می کند که نیروهای متخاصم متوجه این موضوع باشند که موزه ها و آثار تاریخی از حفاظت قانونی جهانی برخودارند و قوانین مرتبط با آن ها باید بطور کامل در جنگ ها و مخاصمات مسلحانه رعایت شود.

کارگر افزود: همه کشورهای جهان بر این موضوع متعهد هستند که نباید در جنگ ها به اماکن فرهنگی حمله شود. ضمن آن که باید به موضوع توجه شداشت که کشورهایی نظیر ایران با وفور آثار تاریخی مواجه شدند که در دل برخی از آن ها موزه وجود دارد و اصلا خودشان همچون کاخ گلستان، سعدآباد، نیاوران، عمارت چهلستون و عالی قاپو که علاوه بر آن که مکان های تاریخی هستند موزه هم دارند. بنابراین باید این اماکن بطور کامل معرفی شوند و از طریق مراجع بین المللی نظیر سازمان ملل و یونسکو با توجه به وجود کنوانسیون های جهانی بر مصونیت آن ها در جنگ ها بطور مداوم تاکید کرد.

مدیر سابق اداره کل موزه ها در وزارت میراث فرهنگی پیشنهاد داد که ایران در مشارکت با یونان، عراق و مصر حتی با برپایی نشست های بین المللی تاکید بسیاری بر موضوع مصونیت آثار تاریخی و موزه ها در جنگ ها داشته باشد و در صورت نیاز تدابیر بهتر و قوی تری به تصویب یونسکو و سازمان ملل برساند تا علاوه بر مصونیت بخشی کامل به موزه ها و آثار تاریخی در جنگ ها، مجازات های سنگین بین المللی برای کشورهای متخاصم که به آثار تاریخی آسیب می زنند در نظر گرفته شود.

محمدرضا کارگر اعلام کرد: باید از همین حالا تلاش بسیاری در سازمان های بین المللی فرهنگی انجام شود و بر مخاطرات مرتبط با موزه ها و آثار تاریخی در جنگ ها، بویژه در مورد موزه هایی که در اماکن تاریخی قرار دارند تاکید بسیار شود و حتی در سازمان ملل و یونسکو در این باره سخن گفته شود تا کشورها بر عواقب سنگین آسیب به میراث فرهنگی و آثار تاریخی و موزه های موجود در اماکن تاریخی نظیر کاخ گلستان و عمارت چهلستون و عالی قاپو که علاوه بر داشتن موزه خود به عنوان بناهای موزه ای شناخته می شوند در مخاصمات مسلحانه اطلاع کامل بیابند و قوانین بازدارنده شدیدتری در مجامع جهانی برای حفاظت از آن ها در نظر گرفته شود.

مریم جلیلوندفرد