بنزین و سناریوی ناکارآمد بازی با قیمت

به گزارش ایلنا، بنزین در اقتصاد ایران بر خلاف اکثر کشورهای جهان کالایی استراتژیک محسوب ‌می‌شود.  دولت سال گذشته و هم زمان با ارائه لایحه قانون بودجه سال 97 تلاش کرد که قیمت بنزین را از وضع کنونی خارج کند. 

رئیس جمهور در دفاع از تلاش دولت برای  افزایش قیمت این حامل انرژی  از افزایش 17 هزار میلیارد تومانی درآمد‌های دولت از این محل سخن گفت و البته وعده داد که درآمدهای حاصل از افزایش قیمت بنزین را صرف اشتغالزایی کند.  با این همه  اما نمایندگان با درخواست رئیس جمهور موافقت نکردند و بدین ترتیب قیمت  بنزین در قانون بودجه سال 97  نسبت به سال گذشته هیچ تغییری نکرد. 

از سوی دیگر با نزدیک شدن به موعد تحریم‌های آمریکا، به‌رغم تکمیل دو فاز اصلی پالایشگاه خلیج فارس، بسیاری معتقدند که ادامه این روند قطعاً کشور در این حوزه دچار مضیقه خواهد شد. 

طبق آخرین آمار، مصرف بنزین از ابتدا تا انتهای تیرماه در سال جاری۹۱ میلیون و ۷۰۰ هزار لیتر بوده که  نسبت به مدت مشابه سال گذشته که ۸۴ میلیون و ۵۰۰ هزار لیتر بوده، ۸. ۵ درصد رشد داشته است. میانگین مصرف بنزین از ابتدای سال تا آخر تیرماه سال ۹۷، ۸۶ میلیون و ۸۰۰ هزار لیتر بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته که ۷۹ میلیون و ۲۰۰ هزار لیتر بوده، ۹. ۶ درصد رشد داشته است.

بر این اساس متوسط مصرف بنزین در خردادماه سال جاری ۸۳ میلیون و ۶۰۰ هزار لیتر بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل که ۷۵ میلیون و ۲۰۰ هزار لیتر بوده است، ۱۱. ۲ درصد رشد داشته است.  میانگین مصرف بنزین از ابتدای سال تا آخر خردادماه سال ۹۷ نیز، ۸۵ میلیون و ۱۰۰ هزار لیتر بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته که ۷۷ میلیون و ۴۰۰ هزار لیتر بوده، ۱۰ درصد رشد داشته است.  

دولت برای بنزین چقدر یارانه ‌می‌دهد؟

بر اساس  آخرین آمارها هزینه پایه تولید بنزین طبق سبد خلیج فارس در  فرودین ماه 97 معادل 42 سنت بود که اساس دلار دولتی حدود ۱۵۰۰ تومان و بر اساس دلار بازار آزاد در آن زمان حدود ۳۰۰۰ تومان ‌می‌شد.  اما بنزین در ایران با قیمت ۱۰۰۰ تومان  به دست مصرف‌کننده ‌می‌رسید. 

حال چناچه  قیمت فوب خلیج فارس تا امروز افزایش نیافته باشد، دولت با توجه به نرخ کنونی دلار در بازار مبادله‌ای حدود ۸۰۰ تومان و در بازار آزاد برای هر لیتر بنزین ۳۵۰۰ تومان یارانه ‌می‌پردازد، چرا که پالایشگاه‌ها نفت خام را بر اساس فوب خلیج فارس می‌خرند و باید محصولات را هم با همین قیمت به دولت بفروشند. 

بر این اساس طبق آخرین میزان مصرف سوخت در کشور، یعنی از ابتدا تا انتهای تیرماه که دو میلیارد و ۸۴۰ میلیون لیتر بنزین در کشور مصرف شد، میزان یارانه‌ای که دولت در این ماه برای بنزین پرداخت با احتساب دلار مبادله‌ای حدود دو هزار و ۲۷۰ میلیارد تومان و با احتساب قیمت دلار آن زمان (حدود ۸ هزار تومان) معادل شش هزار و ۲۵۰ میلیارد تومان بوده است. در این بین پرسش اصلی این است که سناریو‌های تغییر رفتار در مورد بنزین کدام است؟

افزایش قیمت چالشی که حالا زمان آن  نیست

 اصلاح قیمت‌ها همواره به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای مصرف بهینه منابع در اقتصاد محسوب ‌می‌شود. در این بین اما کارشناسان اقتصادی در ایران معتقدند که  استفاده  صرف از ابزار قیمت برای  اصلاح رفتار مصرف کنندگان، هیچ گاه مسئولین را به نتیجه دلخواه نرسانده است. 

این که قیمت بنزین در ایران ارزان است و قیمت ارزان بنزین، از عوامل اصلی رشد بی رویه مصرف بنزین در کشور است، موضوعی نیست که کسی در آن تردیدی داشته باشد.  اما این که راهکار کاهش مصرف بنزین، لزوما افزایش قیمت باشد موضوعی نیست که همه در مورد آن اتفاق نظر داشته باشند. ابتدا باید دو موضوع را از هم تفکیک کرد.  قیمت بنزین را در ایران حتی اگر به نسبت درآمدهای فعلی هم ارزیابی کنیم به ارزان بودن آن پی ‌می‌بریم. 

یک لیتر بنزین در ایران درحالی هزار تومان است که یک بطری نیم لیتری آب معدنی قیمتی نزدیک به هزار تومان دارد.  به عبارت دیگر، بنزین از آب ارزانتر است.  طی سال‌های اخیر، قیمت بنزین افزایشی نداشته و اگر بر مبنای نرخ تورم هم حساب کنیم قیمت بنزین باید افزایش ‌می‌یافت و بنابراین هر گونه تصمیمی ‌برای افزایش قیمت بنزین، منطقی است.  اما از سوی دیگر افزایش قیمت بنزین با توجه به مشکلات اقتصادی فراوان، شوک تازه‌ای به اقتصاد و جامعه وارد ‌می‌کند و واقعیت آن است که جامعه توان پذیرش این تغییر را ندارد. 

همین نگرش بود که در اواخر سال گذشته، پس از اعتراضات خیابانی دی ماه به وضعیت بد اقتصادی، افزایش قیمت بنزین را در لایحه بودجه ۹۷ از دستور کار دولت و مجلس خارج کرد.  جامعه پذیرای افزایش قیمت بنزین نیست.  سیدسعید حیدری طیب، عضو کمیسیون انرژی مجلس در این خصوص  ‌می‌گوید: «اجرا و اعمال هرگونه افزایش قیمت بنزین در وضعیت کنونی جامعه به صلاح نیست.

اگر دولت واقعا به دنبال افزایش قیمت در قالب هدفمند کردن قیمت حامل‌های انرژی باشد، توصیه می‌کنم قیمت بنزین را دو نرخی کند. گران شدن بنزین تاثیر فراوانی در افزایش قیمت بسیاری از کالاها و خدمات دارد که از نظر بنده در شرایط کنونی جامعه و مشکلات فراوان اقتصادی این کار اشتباه است. جامعه پذیرای افزایش قیمت بنزین نیست.»

سهمیه‌بندی، سناریویی که دولت به آن علاقمند نیست

 در میان سناریو‌های محتمل در مورد بنزین، «سهمیه بندی» همواره گزینه ای روی میز بوده است.  گزینه ای که البته دولت و وزارت نفت  چندان به آن علاقمند نیستند. چه اینکه لغو سهمیه‌بندی بنزین جزو اولین اقدامات وزارت نفت در دولت یازدهم محسوب ‌می‌شد. 

وزیر نفت دو سال پیش در این خصوص گفته بود: « نکته جالب این است که سال گذشته (۱۳۹۴) در زمان مشابه ما از کارت سوخت و بنزین سهمیه‌ای استفاده می‌کردیم که الان هیچ کدام از آنها را نداریم و در این مدت نیز گفته می‌شود که یک میلیون خودرو به سامانه حمل و نقل کشور اضافه شده است و این درحالی است که تنها ۱. ۷ درصد مصرف بنزین رشد پیدا کرده است و این آمار به این معناست که مردم به صورت معقول بنزین مصرف ‌می‌کنند و کارت سوخت هیچ گونه تأثیری در کنترل مصرف سوخت ندارد. ».

در حقیقت دولت و وزارت نفت همواره استفاده از  مکانیسم اصلاح قیمت را بر سهمیه بندی  و دو نرخی شدن سوخت ترجیح داده اند.  آنها معتقدند که دو نرخی شدن بنزین منجر به شکل گیری بازارهای ثانویه  در حاشیه  جایگاه‌های سوخت رسانی شده و حتی  کمکی به مبارزه با قاچاق آن نمی‌کند.  این همه در حالی است که مخالفان دولت در تمام این سال‌ها  سهمیه‌بندی سوخت را  بهترین راه برای کنترل  مصرف دانسته و از عملکرد دولت‌های نهم و دهم  در این حوزه خاص به شدت دفاع ‌می‌کنند. 

در همین حال به دنبال افزایش شدید مصرف بنزین سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلا‌می ‌با بیان این‌که «احتمال دو نرخی شدن بنزین و سهمیه‌بندی وجود دارد»، گفت: در صورتی که مصرف بنزین کاهش پیدا نکند و یا از ناحیه تحریم‌ها تحت فشار قرار گیریم، بنزین دو نرخی شده و سهمیه‌بندی اعلام می‌شود که قیمت جدید را هم وزارت نفت تعیین خواهد کرد. 

اکنون متاسفانه دو اتفاق افتاده اول این‌که مصرف بنزین افزایش پیدا کرده که حتی گاهی اوقات به بالای ۱۰۰ میلیون لیتر می‌رسد حال این‌که تولید ما ۸۰ میلیون لیتر است.  موضوع دیگر بحث تحریم‌های احتمالی است لذا براین اساس اگر کاهش مصرف نداشته باشیم و همچنان مصرف رو به افزایش باشد و فاصله بین تولید و مصرف بالا باشد، دولت ناگزیر به واردات بنزین است.  اگر مصرف بنزین کاهش پیدا نکند و یا از ناحیه تحریم‌ها تحت فشار قرار گیریم، احتمال دو نرخی شدن بنزین و سهیمه‌بندی آن وجود دارد.  قیمت‌ها را هم وزارت نفت تعیین می‌کند.»

راه‌حل اصلی، اصلاح صنعت خودرو

 تجربه نشان داده است؛ نه افزایش قیمت و نه سهمیه‌بندی بنزین در میان  مدت و بلند مدت  تاثیر چندانی بر مصرف این حامل انرژی در کشور  نخواهد گذاشت از همین رو باید گفت مهار مصرف بنزین نیازمند برنامه‌ریزی درست  اقتصادی است.  واقعیت  این  است که بخش مهمی ‌از مصرف بالای سوخت در کشور ما به دلیل استاندارد پایین خودروهای تولید داخل است. 

مقایسه ای مختصر بین خودروهای تولید داخل و خودروهای وارداتی نشان ‌می‌دهد که گاه مصرف خودروهای تولید داخل، دو برایر خودروهای خارجی است.  طبیعتا اینجا نه مردم، بلکه خودروسازان و ناظران مقصر هستند.  اگر خودروهای تولید داخل هم استاندارد خودروهای خارجی را داشت، بدون هیچ تغییری در میزان استفاده مردم از خودروهای شخصی، میزان مصرف بنزین بنزین لااقل ۴۰ درصد کاهش ‌می‌یافت.  اما نه تنها عز‌می ‌برای ارتقای استاندارد خودروهای داخلی در حوزه مصرف سوخت دیده نمی‌شود، بلکه در مسیر واردات خودروهای خارجی هم مانع‌تراشی ‌می‌شود تا خودروسازان داخلی در بازار انحصاری، به تولید خودروهای کم‌مصرف ادامه دهند. 

تسهیل واردات خودروهای خارجی، به جای ایجاد فضای بی ثبات در واردات خودرو که طی دو سال اخیر شاهد آن هستیم، لااقل خودروسازان داخلی را به فکر رقابت با خودروسازان خارجی ‌می‌اندازد تا خودروهایی استانداردتری تولید کنند. تا زمانی که مصرف خودروهای داخلی بهینه نشود، اقداماتی همچون افزایش قیمت بنزین یا دونرخی کردن آن – که به خودی خود فسادآور است – صرفا ایجاد زحمت برای مردم به منظور جبران ناکارآمدی‌ها است. 

فراموش نباید کرد که افزایش ۴ برابری قیمت بنزین در مقطعی با سهمیه‌بندی سوخت و افزایش دوبرابری قیمت بنزین در مقطعی دیگر، تنها در مدت زمانی کوتاه مصرف بنزین را کنترل کرد.  بازکردن کلاف سردرگم مصرف بنزین مستلزم توسعه ناوگان حمل و نقل عمو‌می‌ و همچنین بهینه‌سازی خودروهای تولید داخل در مصرف سوخت است.