ضعف راهبردی ایران در حوزه معدنکاری فراسرزمینی/ برنامه ریاض برای هاب معدنی خاورمیانه

محمدرضا بهرامن، نایب‌رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران و رئیس خانه معدن ایران در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا با هشدار نسبت به کاهش سهم بخش صنعت و معدن از تولید ناخالص داخلی کشور گفت: بر اساس آمار منتشرشده، سهم بخش صنعت و معدن از تولید ناخالص داخلی (بدون نفت) در سال ۱۳۹۹ برابر با ۲۶.۳ درصد بوده که در سال ۱۴۰۲ به ۲۴.۵ درصد کاهش یافته و در شش ‌ماهه نخست سال ۱۴۰۳ به زیر ۲۴ درصد رسیده است. این کاهش سهم نشان‌دهنده چالش‌هایی در بخش معدن و صنعت کشور است.

وی با بیان اینکه در نیمه نخست سال ۱۴۰۳، گروه صنایع و معادن (شامل استخراج نفت خام و گاز طبیعی) رشد ۵.۳ درصدی را تجربه کرده است، گفت: این رشد نشان‌دهنده بهبود نسبی در عملکرد این بخش نسبت به دوره‌های قبل است.

وضعیت معادن ایران از نظر سهم در اقتصاد و صادرات

نایب‌ رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در مورد سهم معادن در اقتصاد ملی کشور، گفت: بخش معدن و صنایع معدنی ایران نقش مهمی در اقتصاد کشور ایفا می‌کند. در سال ۱۴۰۲، ارزش فروش شرکت‌های معدنی و صنایع معدنی بورسی به ۱۰.۶ میلیارد دلار رسید که معادل ۱۹ درصد از کل فروش شرکت‌های بورسی بود. با این حال، ارزش خالص تولیدات مواد معدنی ایران حدود ۳.۲ میلیارد دلار برآورد شده است که ایران را در رتبه ۲۱ جهان قرار می‌دهد.

بهرامن در مورد سهم معادن در صادرات کشور نیز گفت: در ۱۱ ماهه نخست سال ۱۴۰۲، صادرات مواد معدنی ایران به ۱۲.۲۸۹ میلیارد دلار رسید که ۲۸ درصد از کل صادرات کشور را تشکیل می‌دهد. عمده صادرات معدنی شامل فولاد، آلومینیوم و مس بوده است .

وی افزود: در سال ۱۴۰۳، صادرات بخش معدن و صنایع معدنی ایران با رشد ملایمی همراه بود. بر اساس گزارش‌های رسمی، طی ۱۱ ماهه نخست این سال (فروردین تا بهمن)، مجموع صادرات این بخش به ۵۸ میلیون و ۵۸۱ هزار تن به ارزش ۱۲ میلیارد و ۵۵۹ میلیون دلار رسید که نسبت به مدت مشابه سال قبل، از نظر وزنی ۰.۴ درصد و از نظر ارزشی ۱.۲ درصد افزایش داشته است. بیشترین صادرات مربوط به زنجیره تولید سه محصول فولاد، آلومینیوم و مس بود که مجموعاً ۳۱ میلیون و ۴۱۵ هزار تن به ارزش ۹ میلیارد و ۸۲۱ میلیون دلار را شامل می‌شدند.

اهمیت معدنکاری در گذار انرژی

رئیس خانه معدن ایران در مورد اهمیت معدنکاری در گذار انرژی، گفت: با گذار جهانی به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر، تقاضا برای فلزات حیاتی نظیر لیتیوم، نیکل، کبالت، گرافیت و عناصر نادر خاکی به‌سرعت در حال افزایش است. این فلزات نقش محوری در ساخت باتری‌ها، پنل‌های خورشیدی و وسایل نقلیه الکتریکی دارند. به‌ همین ‌دلیل، کشورها در حال بازطراحی استراتژی‌های خود برای تضمین امنیت زنجیره تأمین مواد معدنی حیاتی هستند.

بهرامن در مورد اهمیت توجه به معادن فراسرزمینی، گفت: در سطح جهانی، معدنکاری فراسرزمینی یکی از ابزارهای راهبردی برای تأمین پایدار مواد معدنی است. کشورهایی نظیر ایالات متحده، چین، اتحادیه اروپا، ژاپن، استرالیا و نروژ از طریق تملک معادن، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، قراردادهای بلندمدت استخراج و مشارکت‌های استراتژیک با کشورهای دارای منابع، حضور فعالی در بازار فراسرزمینی دارند.

وی افزود: به طور نمونه، بیش از ۴۰ درصد معادن لیتیوم جهان تحت مالکیت شرکت‌های آمریکایی هستند. همچنین، شرکت‌های اروپایی و آمریکایی سهم قابل‌ توجهی از سهام معادن مس در شیلی را در اختیار دارند. یا در نمونه‌ای دیگر، در معادن کبالت جمهوری دموکراتیک کنگو، چین سهمی چشمگیر دارد و بازیگر غالب پالایش مواد معدنی است. همچنین، ژاپن و آمریکا توافقنامه‌هایی برای تضمین واردات پایدار کبالت، گرافیت، لیتیوم، منگنز و نیکل در سال ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ امضا کردند.

ایران در جمع کشورهای اثرگذار در زنجیره ارزش جهانی مواد معدنی نیست!

نایب‌رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در پاسخ به این سوال که «جایگاه ایران در معدنکاری فراسرزمینی در جهان کجاست؟» گفت: متأسفانه نقش ایران در معدنکاری فراسرزمینی یا حضور شرکت‌های ایرانی در معادن کشورهای دیگر بسیار کم‌رنگ است و این نکته بیانگر چند واقعیت اساسی است، ازجمله اینکه ایران فاقد حضور مؤثر در تملک یا بهره‌برداری از معادن خارجی است و شرکت‌های معدنی ایرانی عمدتاً به منابع داخلی محدود مانده‌اند. از طرفی، نبود توافقات دوجانبه یا چندجانبه ایران با کشورهای صاحب ذخایر برای تضمین زنجیره تأمین مواد معدنی مشهود بوده و ایران هنوز به جمع کشورهای اثرگذار در زنجیره ارزش جهانی مواد معدنی نپیوسته است.

بهرامن، وضعیت ایران در حوزه معدن را با کشورهای منطقه و توسعه‌یافته مقایسه کرد و گفت: در مقایسه بین ایران و چین، می‌بینیم که چین نه‌تنها در استخراج، بلکه در پالایش، تولید سلول باتری و صادرات مواد معدنی حیاتی بر زنجیره جهانی سلطه دارد. همچنین مقایسه ایران در حوزه معدن با استرالیا و کانادا نشان می‌دهد که استرالیا و کانادا با بهره‌برداری هوشمندانه از ذخایر و جذب سرمایه‌گذاری خارجی، نقش حیاتی در تأمین جهانی بازی می‌کنند.

وی ادامه داد: در چنین شرایطی، امارات و عربستان سعودی در حال تدوین استراتژی‌های فراسرزمینی معدنی از طریق سرمایه‌گذاری در آفریقا و آمریکای لاتین هستند، در حالی که ایران تنها نظاره‌گر است.

ضعف استراتژیک ایران در حوزه معدنکاری فراسرزمینی

رئیس خانه معدن ایران در مورد وضعیت ایران در معدنکاری فراسرزمینی، گفت: ایران در زمینه معدنکاری فراسرزمینی حضور بسیار کم‌رنگی دارد که در شرایط ژئوپلیتیکی و اقتصادی جهانی، یک ضعف استراتژیک محسوب می‌شود.

بهرامن، پیشنهادات خود برای ارتقای جایگاه ایران در حوزه معدنکاری فراسرزمینی را اینگونه برشمرد: تدوین نقشه‌راه ملی برای سرمایه‌گذاری فراسرزمینی در معادن حیاتی، تشکیل کنسرسیوم شرکت‌های معدنی ایرانی برای حضور در معادن آفریقا، آمریکای لاتین و آسیای مرکزی، انعقاد توافقنامه‌های بلندمدت با کشورهای هدف برای استخراج یا تأمین مواد معدنی، توسعه ظرفیت پالایش داخلی برای کاهش وابستگی به واردات فرآورده‌های معدنی.

ایران برای حفظ رقابت‌پذیری در حوزه معدن، نیازمند اجرای استراتژی‌های بلندمدت است

نایب‌رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در مورد برنامه عربستان برای تبدیل شدن به هاب معدن در خاورمیانه و همکاری با آمریکا، گفت: عربستان سعودی با هدف تنوع‌بخشی به اقتصاد خود و کاهش وابستگی به نفت، برنامه‌های گسترده‌ای برای توسعه بخش معدن تدوین کرده است. این کشور در حال مذاکره با ایالات متحده برای امضای توافق‌نامه همکاری در زمینه استخراج معادن و منابع معدنی است .

به گفته بهرامن، برنامه‌های عربستان شامل سرمایه‌گذاری‌های کلان، جذب فناوری‌های پیشرفته و همکاری با شرکت‌های بین‌المللی است. با توجه به حمایت‌های دولتی و منابع مالی قابل توجه، تحقق این هدف برای عربستان امکان‌پذیر به نظر می‌رسد.

وی خاطرنشان کرد: بخش معدن و صنایع معدنی ایران دارای ظرفیت‌های قابل توجهی است، اما برای بهره‌برداری کامل از این ظرفیت‌ها نیاز به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، توسعه زیرساخت‌ها و همکاری‌های بین‌المللی دارد. در مقابل، عربستان سعودی با برنامه‌ریزی‌های گسترده و همکاری با کشورهای پیشرفته، در مسیر تبدیل شدن به هاب معدن در خاورمیانه گام برمی‌دارد. ایران برای حفظ رقابت‌پذیری در این حوزه، نیازمند تدوین و اجرای استراتژی‌های جامع و بلندمدت است.