ایلنا از فارس گزارش می دهد؛
«خشکسالی فرهنگی»؛ عامل اصلی تشدید بحران آب/ قانون وجود دارد اما اجرایی نمی‌شود/ فرونشست،خطرناک‌ترین پیامد خشکسالی در فارس
بدون مشارکت مردم آینده آب ایران در خطر است
بحران کم‌آبی طی تابستان امسال در پایتخت و برخی شهرهای دیگر شدت گرفته و نگرانی‌ها را بین شهروندان و مسئولان افزایش داده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، در سوی دیگر، استان فارس که بخش زیادی از نیاز آبی خود را از سفره‌های آب زیرزمینی تأمین می‌کند، وضعیت مشابه و حتی پیچیده‌تری را تجربه می‌کند. کاهش ذخایر آب سدهای استان و افت بی‌سابقه سطح آب‌های زیرزمینی باعث خشکی چاه‌ها و افزایش پدیده خطرناک فرونشست زمین شده است.
استان فارس اگرچه امسال با مشکل جدی آب روبرو نیست اما در سال آینده با بحران کم‌آبی جدی مواجه خواهد بود. کاهش شدید بارندگی‌ها تا ۶۰ درصد در برخی مناطق جنوبی استان مانند لار، لامرد و فسا، همراه با برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، فشار زیادی بر ذخایر آبی وارد کرده است. ذخایر سدهای استان فارس نیز کاهش یافته و اکنون تنها حدود ۴۱ تا ۴۵ درصد ظرفیت خود را دارند که وضعیت را نگران‌کننده می‌کند.
برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی، ضعف هماهنگی بین سازمان‌های متولی و نبود سیاست‌های حمایت‌کننده و کاهش مصرف، به شکل‌گیری این پدیده کمک کرده است.
افزایش جمعیت، توسعه کشاورزی نامناسب در شرایط خشکسالی و عدم اجرای کامل قوانین محدودکننده برداشت آب، این بحران را عمیق‌تر کرده است.
برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی در سال‌های خشکسالی
پدر علم هیدروژئولوژی ایران (آب‌های زیرزمینی) در گفت و گو با ایلنا دلایل اصلی بحران آب در ایران را به ضعف مدیریت، عدم اجرای قوانین موجود، و تغییر «فرهنگ آبی» مردم نسبت داد و گفت: از سال ۵۰، حتی با وجود ممنوعیت برداشت آب در مناطقی مانند جهرم، حفر چاه‌های جدید و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی ادامه یافته است.
پروفسور عزت الله رئیسی اردکانی با اشاره به تغییر دیدگاه جامعه نسبت به خشکسالی در گذشته و اینکه مردم با پدیده خشکسالی کنار می‌آمدند و مصرف خود را بر اساس منابع موجود تنظیم می‌کردند، خاطرنشان کرد: مردم در سال‌های خشکسالی عروسی نمی‌گرفتند، مهمانی نمی‌دادند چون می‌دانستند محصول کمتر خواهد بود و باید رعایت کنند. اما با آمدن چاه‌ها و امکان برداشت عمیق‌تر، این فرهنگ رعایت کردن و کاهش کشت در سال‌های خشکسالی از بین رفت و مردم سالانه به برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی «قرضی و کوتاه‌مدت» ادامه دادند.
استاد دانشگاه شیراز ادامه داد: این تغییر فرهنگ منجر به برداشت بی‌رویه و ناپایدار از منابع آب شده است، به طوری که امروزه مردم انتظار دارند هر سال برداشت آب و کشاورزی به همان شکل سابق ادامه داشته باشد، بدون در نظر گرفتن خشکسالی و محدودیت منابع. در حالی که واقعیت این است که خشکسالی پدیده‌ای طبیعی است و در سال‌های خشک باید برداشت کاهش یابد تا چاه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی بتوانند حداقل مقداری استراحت و جبران داشته باشند.
رئیسی اردکانی تأکید کرد: این ناتوانی در پذیرش واقعیت‌های طبیعی و تغییر نکردن فرهنگ مصرف آب، یکی از دلایل اصلی بحران فعلی و تشدید آن است و تا زمانی که این نگرش اصلاح نشود، مدیریت بحران آب بسیار دشوار خواهد بود.
وی همچنین به ضعف مدیریت و بی‌توجهی مسئولان به اجرای قوانین اشاره کرد و معتقد است بدون هماهنگی سازمان‌ها و مشارکت مردم نمی‌توان از این بحران عبور کرد.
بحران آب ایران از دهه ۵۰ آغاز شد
استاد دانشگاه شیراز با یادآوری اینکه بحران آب در ایران از سال ۵۴ با برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی غیرقابل تجدید آغاز شده است، تصریح کرد: نبود قوانین اجرایی موثر، عدم هماهنگی بین دستگاه‌های مسئول و نبود پشتوانه مردمی، این بحران را به مرحله‌ای جدی رسانده است.
رئیسی اردکانی با اشاره به سابقه طولانی این بحران گفت: برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، از قبل از انقلاب شروع شده و علیرغم قوانین ممنوعیت برداشت چاه‌ها، به دلیل ضعف در اجرا، چاه‌های جدید حفر شده‌اند.
پدر علم هیدروژئولوژی ایران افزود: فرهنگ سنتی مدیریت منابع آب در سال‌های خشکسالی که باعث کاهش برداشت می‌شد، اکنون کمرنگ شده و برداشت‌ها غالباً بدون توجه به شرایط خشکسالی انجام می‌شود.
وی ادامه داد: نبود نیروی کافی برای برخورد قانونی، ضعف حمایت‌های تشویقی و بازدارنده و دخالت تعدادی زیاد از سازمان‌های مختلف، مشکلات مدیریت منابع آب را پیچیده‌تر کرده است.
این استاد دانشگاه شیراز راهکارهایی مانند نصب کنتورهای دقیق و هوشمند برای کنترل برداشت، استفاده از بیمه کشاورزان در دوران خشکسالی و همچنین افزایش مشارکت اجتماعی را ضروری دانست.
رئیسی اردکانی تاکید کرد: تنها با همکاری مردم و مسئولان و ایجاد تعهدنامه‌های اجرایی می‌توان مصرف آب را در سال‌های خشکسالی کاهش داد و از پیامدهای خطرناک مانند فرونشست زمین جلوگیری کرد.
وی با هشدار نسبت به اینکه بحران آب، مسئله‌ای سیاسی نیست بلکه اجتماعی-فرهنگی است و نیازمند تغییر نگرش و فرهنگ مصرف در جامعه است، تصریح کرد: مدیریت منابع آبی نیازمند هماهنگی بین سازمانی، نگاه علمی و حمایت مردم است و در غیر این صورت بحران آب در آینده عمیق‌تر خواهد شد.
قانون وجود دارد اما اجرایی نمی‌شود
رئیسی اردکانی در تشریح چالش‌های مدیریت بحران آب در کشور گفت: هرچند قانون منع کشت در سال‌های خشکسالی وجود دارد و مثلاً در شهرهایی مانند کامفیروز و مرودشت کشت ممنوع اعلام شده، اما عملاً این قوانین اعمال نمی‌شود و همه به کشت خود ادامه می‌دهند.
استاد دانشگاه شیراز افزود: اجرای قانون با مشکلات جدی روبرو است؛ نیروی انتظامی تعداد کافی مامور برای کنترل تخلفات ندارد و پرونده‌ها به دادگاه ارسال می‌شود اما قاضی‌ها هم قادر به رسیدگی به همه آنها نیستند. به همین دلیل قوانین به شکل کامل و مؤثر اجرایی نمی‌شوند و برداشت‌ها بدون محدودیت ادامه دارد.
پدر علم هیدروژئولوژی ایران اشاره کرد که این مسائل دارای پشتوانه مردمی نیز هستند، یعنی کشاورزان با وجود اطلاع از زیان‌ها، تحت فشار زندگی و معیشت خود به کشت ادامه می‌دهند و مسئولین هم به دلیل نگرانی‌های اجتماعی و سیاسی از اعمال محدودیت ها باز می‌مانند.
وی این وضعیت را یک «خشکسالی فرهنگی» خواند؛ فرهنگی که در گذشته کشاورزان به طور سنتی در سال‌های خشکسالی برداشت را کاهش می‌دادند اما اکنون این آگاهی و رعایت کمتر شده است.
رئیسی اردکانی تأکید کرد: علم و دانش فنی برای انتخاب محصولات کم‌آب وجود دارد و پژوهش‌های زیادی در سرتاسر کشور انجام شده است، اما وقتی آخرین تصمیمات به اجرا می‌رسد، به دلیل پیچیدگی‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ناکارآمد می‌ماند.
از نظر وی ریشه مسائل، سیاسی نیست بلکه یک موضوع اجتماعی-فرهنگی است که نیازمند تغییر نگرش و افزایش مشارکت واقعی مردم است. همچنین نبود سیاست‌های تشویقی و بازدارنده مؤثر از سوی مسئولان، ضعف‌های بزرگی در مدیریت بحران آب به وجود آورده است.
رئیسی اردکانی افزود: راهکارهای عملی مانند بیمه کشاورزان در سال‌های خشکسالی، یارانه و سوبسید حمایتی و نصب کنتورهای هوشمند برداشت آب وجود دارد ولی موفقیت آنها مستلزم هماهنگی کامل بین دستگاه‌های مختلف و همراهی مردم است.
کاهش ۲۰ درصدی برداشت آب در سال‌های خشکسالی برای جلوگیری از وخامت
پدر علم هیدروژئولوژی ایران با تاکید بر بحران جدی آب در کشور، یادآور شد: کاهش حدود ۲۰ درصدی برداشت آب در سال‌های خشکسالی می‌تواند به طور محسوسی از وخامت وضعیت جلوگیری کند.
وی با اشاره به نبود سیاست‌های حمایتی و بازدارنده مؤثر از سوی مسئولان، هشدار داد: فشارهای سیاسی و اجتماعی، به ویژه در حوزه کشاورزی، مانع اجرای جدی قوانین شده و بحران آب را پیچیده‌تر کرده است.
رئیسی اردکانی افزود: راهکار عملی و مؤثر در جهان، استفاده از نظام بیمه کشاورزی است که در آن کشاورزان در سال‌های پرمحصول حق بیمه پرداخت و در سال‌های خشکسالی غرامت دریافت می‌کنند.
به گفته وی، حمایت مالی دولت و ارائه سوبسید به این طرح می‌تواند انگیزه کاهش کشت در سال‌های خشک را افزایش داده و فشار بر منابع آب را کاهش دهد.
این استاد برجسته دانشگاه همچنین بر ضرورت اصلاح فرهنگ مصرف آب، افزایش نظارت و اجرای دقیق قوانین موجود تأکید کرد و خاطرنشان ساخت بدون هماهنگی سازمان‌ها و مشارکت گسترده مردم، مدیریت بحران آب در کشور ناممکن خواهد بود.
پروفسور رئیسی در پاسخ به وضعیت بحرانی مدیریت آب زیرزمینی و تأثیرات خشکسالی در استان فارس، تاکید کرد: نقطه ضعف اساسی کشور در هماهنگی میان دستگاه‌ها و نهادهای مسئول بهره‌برداری صحیح از منابع آب است که علیرغم توانایی فنی و وجود بودجه‌های کافی برای ساخت سدها، بهره‌برداری بهینه و هماهنگ از منابع آب سطحی و زیرزمینی ضعف جدی دارد.
فرونشست، مهم‌ترین و خطرناک‌ترین پیامد خشکسالی در فارس
رئیسی اردکانی ادامه داد: مهم‌ترین و خطرناک‌ترین پیامد خشکسالی در فارس، اضافه برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی است که باعث کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی شده و زمینه‌ساز پدیده فرونشست زمین شده است.
وی عنوان کرد: برای پایدار نگه داشتن ۱۰۰ سفره آب زیرزمینی باید برداشت بر اساس میزان بارش سالانه تنظیم شود؛ به طوری که در سال‌های ترسالی برداشت افزایش یابد و در سال‌های خشکسالی کاهش یابد. اما برداشت‌های بی‌رویه در سال‌های خشک باعث افت سطح آب، ایجاد فروچاله و ورود آب شور دریاچه‌ها به سوی ساحل شده که عواقب زیست‌محیطی و اقتصادی بسیار شدید دارد.
وی همچنین به محدودیت نقش گروه‌های تخصصی و ضعف هماهنگی بین مسئولان محلی، مدیران و ارگان‌های مرتبط اشاره کرد که مانع اجرای صحیح مدیریت منابع آب می‌شود و بر ضرورت ایجاد هماهنگی و سیاست‌های مدیریتی یکپارچه تاکید کرد.
چرا ۱۷ سازمان مختلف در زمینه آب دخالت دارند؟
وی توضیح داد: مشکل اساسی ما تعدد سازمان‌های متولی است؛ ۱۷ سازمان مختلف در زمینه آب دخالت دارند که باعث تصمیم‌گیری‌های متناقض و ضعف در اجرای قوانین می‌شود.
پدر علم هیدروژئولوژی ایران خاطرنشان کرد: تنها با تهیه تعهدنامه‌های اجرایی، برگزاری جلسات هماهنگی و تقویت پشتوانه اجتماعی است که می‌توان برداشت‌ها را به میزان متناسب با بارندگی کاهش داد و جلوی پیامدهای وخیم مانند فروچاله‌ها، فرونشست زمین و شور شدن منابع آب را گرفت.
رئیسی اردکانی با اشاره به تجارب خود در حضور در بیش از ۱۰۰ سخنرانی و جلسه در شهرستان‌های فارس یادآور شد:بدون تغییر فرهنگ مصرف و جلب همکاری واقعی مردم، این بحران قابل حل نیست و برای اصلاح ساختاری مدیریت آب باید همه ارکان از مردم تا نمایندگان مجلس همکاری کنند.
