دانشگاه‌ها از "ایزوله علمی" خارج شدند/خیزش دانشگاه‌های مطرح دنیا برای تعامل با ایران+جدول و آمار
برجام به فرجام رسید و حالا ایران در شرایط پسابرجام قرار دارد، برجامی که منجر به شکوفایی "دیپلماسی علمی" شد. اکنون پس از گذشت سال‌ها و تحمل محدودیت‌ها، تمامی دانشگاه‌های مطرح دنیا چراغ سبزشان را به ایران نشان می‌دهند و شرایط به گونه‌ای در حال گذار است که بسیاری از دانشگاه‌های اروپایی، آمریکایی و آسیایی که در گذشته تمایلی به گسترش روابط با دانشگاه‌های ایران نداشتند، با اشتیاق هر چه تمام‌تر آماده گسترش مراودات هستند. با همه اینها باید توجه داشت که اما این دیپلماسی به مقصد خود نرسیده و همچنان بر روی ریل در حال حرکت است.
این روز‌ها و پس از فرجام برجام، می‌توان تاثیرات این توافق را به صورت محسوس در «نظام آموزش عالی کشور» مشاهده کرد. اکنون که رفت و آمدِ هیات‌های علمی و دانشگاهیِ خارجی و ایرانی افزایش یافته و دعوت دانشگاه‌های مطرح دنیا از مسئولانِ آموزش عالی ایران رو به فزونی گذاشته، این تحول و تحرک مثبت را می‌شود؛ سرآغاز فصلی نو برای دانشگاه‌های کشور به حساب آورد. در سال‌هایی که تحریم‌ها، محدودیت‌های عملکردی و حتی راهبردی را به دانشگاه‌ها تحمیل کرد و تعاملات بین دانشگاهی در گوشه‌ای محصور و بالاجبار مهجور مانده بود، شاید باورش سخت بود؛ بار دیگر روزی از راه برسد که دانشجو، استاد و دانشمند ایرانی در دنیا بدرخشد و دانشگاه‌های برترِ دنیا مطالبه گرِ ارتباط و همکاری با دانشگاه‌های ایران باشند.
خروج دانشگاه‌ها از ایزوله علمی پس از سال‌ها
خوب به خاطر داریم که عملکرد دولت‌های نهم و دهم در عرصه سیاست خارجی منجر به ایزوله شدنِ بخش علمی و فناوری ما شده بود؛ به طوری که دانشگاه‌ها برای خرید معمولی‌ترین دستگاه‌ها و تجهیزات علمی برای دانش‌افزایی از کشورهای دیگر با مشکل مواجه شده بود و مقالاتِ اساتید برجسته ما در مجله‌ها و نشریات بی‌کیفیت به چاپ می‌رسید، از سوی دیگر دانشگاه‌های خارجی رغبتی برای پذیرش دانشجویان ما نشان نمی‌دادند و سفرهای مطالعاتی، داد و ستدهای علمی، برگزاری دوره‌های مشترک و صدور ویزا با محدودیت زیادی همراه بود؛ تا جایی که بنا به گفته مسئولان وزارت علوم صادر نشدن روادید برای دانشجویان، آنها را مجبور به عزیمت به کشورهایی می‌کرد که از لحاظ توان علمی با دانشگاه‌های ایران برابر نبودند؛ چرا که گزینه دیگری برای انتخاب وجود نداشت.
۸ سالی که در انفعال و گوشه‌نشینی گذشت
در ۸ سال دولت‌های نهم و دهم، در حالی که دولتمردانِ آن زمان تمایل به تبادلات علمی و بین‌المللی با دانشگاه‌ها داشتند، اما تحریم‌ها دست و پایشان را بسته بود و دنیا روی خوشی نشان نمی‌داد. به طوری که به گفته معاون وزیر علوم دولت یازدهم، در زمان تحریم‌ها، کارگزارانی که در عرصه نشریات علمی و تأمین منابع اطلاعاتی فعالیت داشتند از جمله بانک‌ها، قادر به تأمین سفارش‌های دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی نبودند. دانشکده‌های داروسازی نیز در انفعال ناشی از نبود مواد اولیه بسر می‌بردند و توسعه صنعت داروسازی و همچنین بسیاری از رشته‌های صنعتی دیگر در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها مثل نفت، گاز و پتروشیمی که به مواد و تجهیزات نیاز داشت، با مشکل روبه‌رو بود.
تشکیل کمیته دیپلماسی در برنامه ششم توسعه
در همین راستا محمد فرهادی؛ وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در نشست رؤسای دانشگاه‌های استان سیستان و بلوچستان از طرحی برای تشکیل کمیته‌ای با حضور وزارتخانه‌های علوم، بهداشت، اقتصاد، امور خارجه و همچنین بانک مرکزی در برنامه ششم توسعه خبر داده است.» کمیته‌ای که در صورت انسجام و با برنامه‌ریزی دقیق می‌تواند، حرکت رو به رو رشد دیپلماسی علمی کشور را سر و سامان دهد و به سهولتِ حرکتِ دانشگاه‌ها در مسیر دیپلماسی علمی و جذب دانشجویان خارجی بیانجامد. وزیر علوم همچنین در این نشست تاکید کرده است که بین‌المللی شدن دانشگاه‌ها و تقویت دیپلماسی علمی را به طور جدی پیگیری می‌کند تا دانشگاه‌ها بتوانند با سهولت دانشجوی خارجی جذب کنند؛ البته فرهادی این موضوع را منوط به هماهنگی با سایر دستگاه‌ها اجرایی می‌داند تا مشکلات جذب دانشجویان خارجی حل شود.
اکنون که هیات‌های علمی خارجی برای ارتباط با ایران یکی پس از دیگری به ایران می‌آیند، مسیر‌های منتهی به بن بست در گذشته، دیگر باز شده. حالا دیگر تمامی دانشگاه‌های مطرح دنیا چراغ سبزشان را به ایران نشان می‌دهند و شرایط به گونه در حال گذار است که بسیاری از دانشگاه‌های اروپایی، آمریکایی، آسیایی که در گذشته بنا به محدودیت‌ها، تمایلی به گسترش روابط با دانشگاه‌های ایران نداشتند، با اشتیاق هر چه تمام‌تر آماده گسترش مراودات هستند.
بازگشت ۱۰۰ نفر از نخبگان فارغ التحصیل دانشگاه‌های اروپایی و آمریکایی
بی‌شک می‌توان «بازگشت نخبگان به کشور» را یکی دیگر از برکات برجام برشمرد؛ در تایید این جمله می‌توان به اعلام آمار رسمیِ بازگشت ۱۰۰ نفر از نخبگان فارغ‌التحصیل دانشگاه‌های اروپایی و آمریکایی به کشور طی ۱۰ ماه گذشته اشاره کرد، موضوعی که در حاشیه سفر معاون علمی و فناوری رییس جمهور به نیویورک محقق شد و او در جلسه با نخبگان در آن سوی آب‌ها بار دیگر امید را به دل آن ها بازگرداند و حالا شاهد هستیم؛ نخبگانی که سال‌ها به دلیل محدودیت‌ها و مشکلات؛ در کمال ناامیدی، امید به آن سوی آب‌ها بسته بودند، اکنون یکی پس از دیگری به وطن باز می‌گردند. و در کشور خودمان مشغول به فعالیت شده‌اند.
هر چند سال‌هاست«فرار مغزها» یک حقیقت تلخ برای آموزش عالیِ کشور بوده و آمار‌های ملی و بین‌المللی هم موید این موضوع است، با این وجود اما به یاد داریم که رئیس دولت دهم همواره اصرار داشت که مطلقاً "فرار مغزها" واقعیت ندارد و اصولاً تعبیر «فرار مغزها» را تعبیر نادرستی می‌دانست. کامران دانشجو، وزیر علوم دولت احمدی‌نژاد هم در همین زمینه گفته بود که فرار مغزها را قبول ندارم و فرار مغزها اصلا «واژه» درستی نیست! امروز اما قبول واقعیت آزاردهنده فرار مغزها است که مسئولان امر را به تکاپو انداخته تا راهی امن را برای بازگشت مغزها فراهم سازند.
اکنون اما با اقدامات بنیاد ملی نخبگان و معاونت علم و فناوری، راه برای بازگشت نخبگان کمی هموار‌تر شده است. غلامعلی منتظر (معاون پژوهش و برنامه‌ریزی بنیاد ملی نخبگان) درباره تسهیلات بنیاد توضیح می‌دهد و می‌گوید: «بنیاد تسهیلاتی را برای بازگشت نخبگانی که مقیم خارج از کشور هستند، در نظر گرفته است؛ تسهیلاتی که منجر به بازگشت تعدادی از آنها شده است. هم‌اکنون اگر تعدادی از متخصصان برجسته ایرانی بخواهد وارد ایران شود؛ بنیاد او را راهنمایی می‌کند تا در یکی از پایگاه‌های تخصصی که هم‌اکنون در کشور وجود دارد و روز به روز در حال افزایش است، مشغول به فعالیت شود.»
از سوی دیگر در ابعاد کلی‌تر می‌توان به عملکرد دانشگاه‌ها در حوزه بین‌الملل پس از برجام اشاره کرد؛ براساس گفت‌و‌گوهای متوالی که خبرنگار ایلنا، با روسا و معاونان دانشگاه‌ها انجام داده، تاکنون هیات‌هایی علمی و دانشگاهی از آلمان، فرانسه، ایتالیا و اتریش و روسیه به ایران آمده‌اند و همچنین مقامات دانشگاه مالزی، مسئولان آموزشی و بین‌المللی دانشگاه‌های منتخب ایالات متحده آمریکا، سفیر ژاپن و سفیر اتریش نیز از برخی دانشگاه‌های ایران بازدید داشته‌اند.
اهم فعالیت‌های دیپلماسی علمی برخی دانشگاه‌های بر‌تر در ۲ سال اخیر را که یا در مرحله اجراست و یا قرار است؛ اجرایی شود، در جدول زیر مشاهده می‌کنید:
|
دانشگاه تهران |
|
|
دانشگاه اصفهان |
|
|
دانشگاه‌علامه طباطبایی |
|
|
دانشگاه آزاد اسلامی |
|
|
دانشگاه شریف |
|
|
دانشگاه علم و صنعت
|
|
|
دانشگاه امیرکبیر |
|
در جدول زیر، سهم دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی از کل همکاری‌های بین‌المللی به تفکیک دانشگاه‌ها نشان داده شده‌است.
براساس نمودار بالا، دانشگاه تهران در سهم کل همکاری‌های بین‌المللی با ۱۱ درصد رتبه نخست را به خود اختصاص داده است. دانشگاه علوم پزشکی و دانشگاه صنعتی شریف با ۹ درصد و ۷ درصد در رده‌های دوم و سوم قرار دارند و دانشگاه‌های صنعتی اصفهان، صنعتی امیرکبیر و تربیت مدرس، هر سه با ۵ درصد، دانشگاه‌های شیراز و فردوسی مشهد هر کدام با ۴ درصد و دانشگاه تبریز با ۳ درصد به ترتیب در رتبه‌های بعدی بهترین دانشگاه‌ها از لحاظ همکاری‌های بین المللی جای گرفته‌اند.
اکنون به لطف تلاش‌های هدفمند، دیوارهای تحریم فرو ریخته و فرصت بازپروری و به روز شدن علم در کشور مهیا شده است؛ قطاری که مدت‌ها از حرکت ایستاده بود، با شتابی معقول و منطقی به حرکت درآمده است. حال اینکه چه باید کرد تا سرعت این قطار، با حفظ حریم عقل و منطق افزایش یابد و ما را در رسیدن به مقصد که همان اتصال به دانشگاه‌ها و مراکز عالی آموزش دنیاست؛ بی‌تردید، در پیش گرفتن برنامه‌های کارآمد و همان تدبیر از ارکان دولت امید است، برای پیشبرد اهداف در این راستا انتظار می‌رود.
گزارش: مهتاب چابک