«آمایش سرزمین» متولی مشخصی ندارد/ رویکرد جناحی سبب به محاق رفتن خیلی از اهداف شده است

«غلامرضا لطیفی» عضو گروه برنامه‌ریزی اجتماعی و هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا در توضیح آمایش سرزمین گفت: آمایش سرزمین طرحی کلی و یکپارچه است که کل کشور را دربر می‌گیرد و شامل ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، صنعتی و حتی محیطی و سیاسی می‌شود. این طرح سابقه‌اش به قبل از انقلاب برمی‌گردد که با همکاری گروه فرانسوی‌ها اجرا شد.

وی افزود: در بعد از انقلاب هم در دوره‌ی جنگ، طرح مقدماتی آن انجام شد. مجددا در دهه‌ی ۷۰ این طرح خیلی جدی همراه با پیوست‌های مختلفی دنبال شد. آمایش سرزمین (Land use planning) نوعی ارزیابی و مانیتورینگ سیستماتیک عوامل مختلف است تا گزینه‌های مناسب را برای رشد و توسعه جامعه ارائه دهد.

لطفی با تاکید بر نقش آمایش سرزمین در حل مشکلات زیست محیطی کشور اضافه کرد: با توجه به قرارگیری کشور ما در منطقه‌ی گرم و خشک که حدود بیش از دو سوم آن کویری است و با مشکلات کم آبی شدید سروکار داریم؛ خیلی مهم است که در قالب طرح آمایش سرزمین، استراتژی یکپارچه‌ای را با همکاری نهادها و دستگاه‌های مختلف دنبال کنیم و بر اساس قوانین علمی اقتصاد مانند قانون مزیت نسبی و با توجه به ویژگی‌های موجود با مکان‌یابی برای فعالیت‌های مختلف کشاورزی و صنعتی این سرزمین، برنامه‌ریزی کنیم تا از این وضعیت بحرانی که آحاد مردم را گرفتار کرده است، خارج شویم.

وی با ذکر مثالی ادامه داد: طبیعی است که نیاکان ما در زمان‌های گذشته توانستند با خرد ابزاری، قناتی را اختراع کنند که آب را از زیر زمین کویر با پرت خیلی کم عبور دهد و موجب رونق کشاورزی شود که همین عموم جامعه را نگهداری و حفظ می‌کرد.

استاد شهرسازی دانشگاه علامه با اشاره به مشکلات آمایش سرزمین در جهت حفظ منافع ملی کشور توضیح داد: در دوران بعد از انقلاب سیاست‌های سرزمینی ما به دنبال رشد کشاورزی و صنعت بود، اما در بعضی مواقع این دو نسبت به یکدیگر اثر فیزیکی پارادوکسیکال (متناقض) داشتند. متاسفانه آمایش سرزمین متولی خیلی مشخص و مستقیمی ندارد. یک یا دو دستگاه متولی هستند، اما در نهایت اجماعی برای عمل وجود ندارد. عمل در جامعه ما ضعیف و نیازمند شناخت و مشارکت بیشتر نهادهای علمی است. به هدفمندی واقع‌گرایانه و شناخت راهکارهای مناسب و به دور از هیاهو و جنجال نیاز است تا در نهایت با توجه به مزیت نسبی و استعداد هر منطقه جغرافیایی و اقتصادی به منافع ملی بپردازیم.

وی در ادامه گفت: برای این موضوع ما متولی مستقیم نداریم. مثلا نهادهای ذیربط سازمان برنامه و وزارت مسکن تلویحا اعلام سرپرستی و حضانت را دارند، اما به اراده‌ی ملی برای اجرایی شدن نیاز داریم. این‌ها نیازمند ساز و کارهای علمی خیلی جدی است و نمی‌شود در قالب چارچوب یک سازمان و یک ردیف بودجه به آن نگاه کرد. باید تعامل خیلی زیادی با ارگان‌های علمی داشته باشیم و از سرمایه‌های انسانی‌مان استفاده کنیم و کسانی که سابقه‌ی روشنی در زمینه‌ی کارهای علمی و شناخت سرزمینی دارند و دل‌مشغول این کشور هستند، وارد فرایند شوند.

 لطیفی تاکید کرد: کشور ما حدود ۱ درصد جمعیت جهان و نزدیک به ۱۲ الی ۱۳ درصد منابع جهان را دارد. برای چگونگی استفاده و بهره‌وری مناسب از این منابع برای نسل‌های آینده با توجه به وضعیت اقلیمی داخل کشور و هم شرایط اقلیمی جهانی به شدت به این مهم نیاز داریم. گرم شدن کره‌ی زمین روی ساختار محیط زیستی و آمایش سرزمین ما هم اثر گذار خواهد بود.

وی با اشاره به جنگ اخیر بر اهمیت آمایش تاکید کرد: کشور ما با توجه به مسائلی که پیش آمده به سیستم آمایش چندجانبه‌ای نیاز دارد که شامل بخش پدافندی و دفاع عامل و بخش عمده‌اش نیز برای استفاده از تکنولوژی پیش رونده یا ادونس تکنولوژی شکل گرفته باشد تا با بازتولید دانش و به صورت مستمر از طریق نهادهای علمی به نسل‌های مختلف منتقل شود.

پژوهشگر توسعه شهری در خصوص ارتباط احتمالی میان رانت  و عدم پیگیری  طرح   آمایش با توجه به اهمیت مبرم آن گفت: وقتی قانونی می‌گذاریم، این قانون باید از جامعیت و پختگی برخوردار باشد و هیچ فرد یا سازمانی نتواند آن را دور بزند. با توجه به این ویژگی، منافع سرزمینی و ملی ما اولویت اول خواهد بود و می‌توان جلوی هر تخلفی را گرفت. ایران کشوری با مناسبات اجتماعی و فامیلی قوی است که این مناسبات بعضی وقت‌ها ضربات جبران‌ناپذیری به منابع طبیعی کشور می‌زند. اکنون با تخریب گسترده‌ی جنگل‌ها مواجهیم. ما نیازمند توجه بیشتری به حوضه‌ی اسکان و زیست‌بوم‌های سنتی هستیم.

وی اضافه کرد: الگوها و ساز و کارهای اجتماعی و فرهنگی می‌توانند مدخلیت خوبی داشته باشند. ما نمی‌توانیم فقط با تزریق پول مسائل را حل کنیم. مسائل ما دارای گستردگی‌های چند وجهی است که حل آن‌ها مگر با جدی گرفتن امر آموزش و استمرار آن به صورت تخصصی و سیستماتیک حاصل نمی‌شود.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در مقایسه میزان موفقیت طرح آمایش در ایران و کشورهای دیگر شرح داد: طرح آمایش، طرح‌های بلندمدت و کلی هستند که هماهنگی بین برخی دستگاه‎‌ها برایش سخت است. به همین دلیل بعضی وقت‌ها در کشور ما برنامه‌هایی که به وجود می‌آید در ابتدا مقداری بُعد تقلیدی دارد تا جا بیافتد. کشورهای زیادی در حوزه‌ی آمایش سرزمین کار کردند، چه در اروپای شرقی و اروپای غربی، که ما بر اروپای غربی و فرانسه بیشتر از همه تاکید می‌کنیم. 

وی با اشاره به تاریخچه‌ی آمایش در ایران عنوان کرد: در ایران دقیقا از سال ۱۳۵۳ دفتر آمایش سرزمین توسط سازمان برنامه و بودجه تاسیس شد و در سال ۵۴ قرارداد تهیه طرح آمایش سرزمین با موسسه مشاوره ایران شکل گرفت که نتایج آن در سال ۵۵ منتشر شد. بعد از انقلاب این رویکرد جدی دنبال شد ولی آن وفاق لازم بین دستگاه‌های بهره‌بردار و برنامه‌ریز به وجود نیامد. به همین دلیل در دوره‌های مختلف مطالعات و گزارشات آمایشی در سازمان برنامه و بودجه تهیه شد.

لطفی افزود: تشکیل مرکز ملی آمایش سرزمین، تصویب ضوابط ملی آن و شروع مطالعات برنامه آمایش در استان‌ها از اتفاقاتی بود که در دهه هفتاد و هشتاد رخ داد و در دوره‌ای انحلال سازمان برنامه در سال ۸۶، این فعالیت‌ها شدیدا کاهش پیدا کرد و مجددا با شروع مجدد فعالیت سازمان برنامه در سال ۹۴ و با تشکیل شورای عالی آمایش سرزمین و تصویب اسناد ملی و استانی آن، آمایش سرزمین دوباره با رویکرد مثبتی شکل گرفت و سند ملی آمایش سرزمین در اسفند ۱۳۹۹ به تصویب شورای عالی آمایش سرزمین رسید که این سند تا سال ۱۴۲۴ یعنی در یک دوره‌ی بیست و پنج‌ساله قرار است به انجام برسد.

وی درباره‌ی پیگیری طرح آمایش سرزمین پیشنهاد کرد: در ایران ضرورت دارد که به صورت جدی این مهم  دنبال شود و به منصه ظهور برسد. بهره‌برداری‌ها را باید بیشتر کنیم و حوزه‌های مختلف زمینه‌ای مثل حوزه‌های جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، اقتصادی و سرزمینی را گسترش بیشتری دهیم و کارگروه‌های مختلفی را در استان‌ها برای این قضیه در نظر بگیریم تا این کارگروه‌ها مرتبا با بعضی از حوزه‌های معین و نهادهای مادر در ارتباط باشند. این‌ها با ارتباطی که با خود مرکز برقرار می‌کنند، می‌توانند اهداف برنامه‌ریزی را پیوسته دنبال کنند.

 لطیفی با آسیب‌شناسی اجرای طرح آمایش تصریح کرد: متاسفانه سازوکارهای جامعه ما عمدتا وابسته به جناح‌های قدرت است، یعنی هر قدرتی که روی کار می‌آید، بلافاصله خیلی از آدم‌ها رو عوض می‌کند. تعویض آدم‌ها باعث به محاق رفتن و بی‌توجهی به خیلی از این اهداف شده است. باید به این نهادها نگاه مستمر و سازمانی داشته باشیم. ما نباید با رفت و آمد آدم‌‌ها، مدیر و کارشناسی که تجارب ارزشمندی را به دست آوردند، از دست بدهیم. در این صورت می‌توان امید داشت که کار در دراز مدت و مستمر به انجام برسد.

وی افزود: بالاخره ما انباشته‌های خوبی داریم، دانشجویان و استعدادهای انسانی بسیار خوبی در کشورمان داریم، منابع خدادادی زیادی داریم. همه‌ی این‌ها پتانسیل بسیار بالایی برای رسیدن به هدف است. مهم این است که چگونه این‌ها را مدیریت کنیم و از آن‌ها استفاده کنیم.