قدیمی‌ترین روایت شناخته‌شده از واقعه عاشورا
متاسفانه نسخه اصل این کتاب در دست نیست، اما متن آن تقریبا به طور کامل از طریق نقل‌های طبری و بلاذری و بعدها مقتل‌هایی که عینا یا با تلخیص از ابومخنف نقل کرده‌اند، بازسازی شده است.
«مقتل» از ریشه عربی «قَتَلَ» گرفته شده و به معنای «جایگاه کشتن، محل قتل، یا ماجرای کشته شدن» است و در اصطلاح کتابشناسی اسلامی به اثری گفته می‌شود که «شرح شهادت» یک فرد (به‌ویژه امام حسین) را روایت کند.
این اصطلاح در تعریف تخصصی درباره کتاب‌هایی به کار برده می‌شود که رویداد شهادت امام حسین (ع) و یارانش یا سایر اولیاء الهی را از منظر تاریخی، روایی یا گاه حماسی توصیف می‌کنند. در میان مسلمانان، وقتی سخن از «مقتل» به میان می‌آید، معمولا منظور مقتل امام حسین (ع) است.
مقاتل معمولا به ترتیب، زمینه‌های وقوع حادثه مثل پیش‌زمینه قیام یا شهادت، آن‌چه در روز واقعه رخ داده و جزئیات کشته شدن شخصیت‌ها و اتفاقات پس از آن را شرح می‌دهند.
در مجالس سوگواری محرم، گاهی روضه‌خوان‌ها از کتاب‌های مقتل شرح مصیبت امام حسین (ع) را می‌خوانند که این کار در میان شیعیان به «مقتل‌خوانی» معروف است.
تاکنون در حدود ۲۶ مقتل درباره واقعه عاشورا شناخته شده، که نخستین آن‌ها را لوط بن یحیی با عنوان «مقتل‌الحسین» یا «مقتل ابومِخنف» در قرن دوم هجری و آخرین‌شان را شیخ عباس قمی با عنوان «نفس المهموم» در قرن چهاردهم هجری تالیف کرده است.
باید توجه داشت که همه کتاب‌های تاریخی درباره عاشورا، لزوما مقتل به معنای خاص نیستند؛ مقتل فقط به آثاری گفته می‌شود که مستقیما شهادت و جزئیات قتل، زمینه‌ها و پیامدهای آن را روایت می‌کنند.
به مناسبت ایام محرم و ماه صفر قصد داریم از این پس معرفی اجمالی از مهم‌ترین مقاتل داشته باشیم. در گام اول نگاهی می‌اندازیم به مقتل ابومخنف.
مقتل ابومخنف
مقتل ابومخنف با نام کامل «مقتل‌الحسین بن علی (علیه‌السلام)» تالیف ابومخنف در قرن دوم هجری است که رویدادهای منتهی به شهادت امام حسین (ع) و یارانش در کربلا را به طور کامل روایت می‌کند. این اثر قدیمی‌ترین مقتل شناخته‌شده از واقعه عاشوراست که نه‌تنها برای شیعیان، بلکه برای مورخان سنی هم اهمیت دارد، چراکه بسیاری از مطالب آن در کتاب‌های مهم بعدی (مانند تاریخ طبری، انساب‌الاشراف بلاذری و…) ذکر شده است.
متاسفانه نسخه اصل این کتاب در دست نیست، اما متن آن تقریبا به طور کامل از طریق نقل‌های طبری و بلاذری و بعدها مقتل‌هایی که عینا یا با تلخیص از ابومخنف نقل کرده‌اند، بازسازی شده است.
نگارش روایی و مستند، بیان وقایع با جزئیات و نگاه تاریخی نویسنده از ویژگی‌های بارز این اثر است؛ ابومخنف اخبار خود را اغلب با ذکر راویان و اسناد نقل می‌کند. او وقایع روز عاشورا، مقدمات آن، نامه‌نگاری‌های کوفیان، حرکت امام از مکه، و حتی شهادت‌نامه یاران را با دقت روایت کرده است. همچنین به جنبه ثبت وقایع تاریخی وفادار بوده است و کمتر وارد تفسیر عاطفی یا شعری شده هرچند برخی از روایات خالی از احساسات نیست.
درباره نویسنده
ابومخنف، لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف ازدی کوفی (متوفی حدود ۱۵۷ هجری قمری) یکی از نخستین مورخان اسلامی و شیعه است که به گردآوری و تدوین اخبار و روایات تاریخی، به‌ویژه درباره حوادث صدر اسلام، علاقه‌مند بود. او در کنار وقایع دیگر تاریخ اسلام (مثل رویداد حره و قتل عثمان)، یکی از نخستین منابع مستقل ماجرای کربلا را جمع‌آوری کرده است.
سرنوشت و نسخه‌های اثر
اصل کتابِ ابومخنف از میان رفته، اما ابوالفرج اصفهانی و طبری بخش‌های مفصلی از آن را امانت‌دارانه نقل کرده‌اند. چندین تلخیص و بازنویسی با عنوان «مقتل الحسین منسوب به ابومخنف» در قرون بعدی تالیف شده که بیشتر استنادات وام‌دار همین منابع هستند، اما باید مراقب نسبت‌دهی نادرست کتاب‌های متاخر با نام ابومخنف بود.
نسخه‌ای معروف با عنوان «مقتل الحسین ابومخنف» نیز در قرن‌های متاخر تدوین شده که تلفیقی از اصل اثر و نقل‌های طبری و دیگر منابع است.
برشی از کتاب
ابومخنف گوید: چون حسین بن علی (ع) عزم کوفه کرد، اهل بیت و فرزندان خویش را بخواند و این شعر را خواند: «کأنی بفرسی هذان یقدمان بی… و منیت بینی و بین یدیه» (انگار این دو مرکبم مرا به پیش می‌رانند… و اجلم میان من و مقصد من قرار می‌گیرد)
به اهلش فرمود: «اینک وصیت خویش را بیان می‌کنم؛ هرکه با من بیاید، کشته خواهد شد یا گرفتار می‌گردد؛ هرکه نمی‌خواهد، بازگردد.»
ابومخنف نقل می‌کند: برخی از اهل بیت و یارانش که نمی‌خواستند همراهی کنند، بازگشتند. اما امام با آن کسانی که با او باقی ماندند، حرکت کرد.»
سپس او گزارش می‌دهد که امام حسین (ع) و همراهانش به سوی مکه رفتند و از آن‌جا با اهل بیت خود عازم کوفه شدند، در راه به منزل‌گاه‌های مختلف رسیدند، نامه‌های کوفیان را دریافت کردند و مسلم بن عقیل را به کوفه فرستادند.
در ادامه، ابومخنف به نقل از راویان متعدد، شرح می‌دهد که چگونه قصه دعوت کوفیان، حرکت امام از مکه، برخورد با قیس بن مسهر و نیز دیدار با فرزدق (شاعر) در راه نیز رخ داد. روایت معروف دیدار امام با فرزدق از ابومخنف نیز اینگونه نقل شده است:
فرزدق گفت: «دل‌های کوفیان با شماست، اما شمشیرهایشان بر ضد شما!»
حسین (ع) فرمود: «خدا آن‌چه را مقدر کرده، همان خواهد شد.» (طبری، ج ۴، ص۲۷۹–۲۸۱؛ ترجمه ابوالقاسم پاینده، نشر اساطیر)
