خطر خالی شدن زمین زیر پای کاخ گلستان!

به گزارش خبرنگار ایلنا، کاخ گلستان، با بیش از ۴۰۰ سال قدمت، نمادی از شکوه معماری قاجار و یکی از مهم‌ترین آثار فرهنگی ایران است. این مجموعه جهانی که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده، در قلب تهران قرار دارد، شهری که خود داستان تاریخی پیچیده‌ای از توسعه و گسترش شهری است. بافت اطراف کاخ، شامل بازار ناصرخسرو، خیابان‌های تاریخی و راسته‌های فرش‌فروش‌ها، جزو بافت‌های متراکم و چندلایه شهر به شمار می‌آید و شبکه‌ای از قنوات قدیمی آب‌های زیرسطحی را به گردش درمی‌آورد.

این بستر تاریخی حساس، امروز در معرض تهدیدهای مدرن قرار گرفته است. کارشناسان میراث فرهنگی و شهرسازی هشدار می‌دهند که تغییر فشار خاک، گودبرداری عمیق و تغییر مسیر جریان آب‌های زیرسطحی می‌تواند باعث نشست ناگهانی، ترک‌های جدی در دیوارهای خشتی و آجری و فرسایش پی سازه‌ها شود. این خطرات تنها به ساختمان جدید محدود نمی‌شوند؛ بلکه بافت تاریخی اطراف و ارزش جهانی کاخ را نیز تهدید می‌کنند.

«خان عالی»؛ تهدید در فاصله چند متری کاخ جهانی

پروژه‌ای که ابتدا با نام «مروی سنتر» شناخته می‌شد و اکنون با عنوان «خان عالی» در حال پیشرفت است، در فاصله کمتر از ۵۰ متر تا شمس‌العماره و در حریم قنات مهرگرد قرار دارد. مجوز احداث چهار طبقه زیرزمین با عمق حدود ۱۷ متر صادر شده است. با احتساب فونداسیون، عمق گودبرداری به حدود ۲۰ متر می‌رسد؛ عمقی که کارشناسان آن را برای خاک نرم و اشباع منطقه بسیار خطرناک می‌دانند.

وحید شهاب، فعال و متخصص برنامه‌ریزی شهری و بافت‌های تاریخی، در این زمینه به ایلنا گفت: فاصله بسیار نزدیک پروژه تا شمس‌العماره و مسیر قنات مهرگرد، همراه با عمق گودبرداری و فشار وارده به خاک، ترکیبی است که می‌تواند باعث آسیب‌های جبران‌ناپذیر شود. بدون مطالعات ژئوتکنیکی و هیدروژئولوژیکی، این پروژه تهدیدی مستقیم برای میراث جهانی تهران است.

مطالعات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران در سال ۱۴۰۳ نیز این محدوده را به‌عنوان پهنه‌ای بسیار پرخطر در برابر فرونشست زمین معرفی کرده‌اند. با این حال، عملیات گودبرداری همچنان ادامه دارد و هنوز مطالعات جامع زمین‌شناسی و مسیر جریان آب‌های زیرسطحی تکمیل نشده است.

تجربه های تاریخی

وحید شهاب به تجربه‌های تاریخی در دیگر شهرهای ایران که بافت ها و بناهای تاریخی آن ها در ساخت و سازها تهدید شده است، اشاره کرد و افزود: کاهش آب‌های زیرسطحی و فرونشست‌های ناشی از گودبرداری در نقش‌جهان، مسجد امام و کاخ عالی‌قاپو در اصفهان نشان داده که بی‌توجهی به مطالعات زمین‌شناسی می‌تواند اثرات جبران‌ناپذیری بر ابنیه تاریخی داشته باشد. اگر این تجربه‌ها فراموش شود، کاخ گلستان هم در معرض خطر خواهد بود.

نمونه‌های مشابه در جهان، از جمله شهرهای تاریخی ایتالیا و اسپانیا، نیز نشان داده‌اند که ساخت‌وساز نزدیک به بافت تاریخی بدون مطالعه فنی می‌تواند باعث نشست‌های ناگهانی، ترک‌های شدید و آسیب‌های بلندمدت به سازه‌های میراثی شود. این تجربیات بین‌المللی می‌تواند هشدار جدی برای تهران و پروژه خان عالی باشد.

فرونشست زمین؛ تهدید خاموش و تدریجی

تأثیرات بلندمدت گودبرداری و ساخت‌وساز در خاک‌های نرم تنها به خود ساختمان جدید محدود نمی‌شود. فشار جانبی خاک و تغییر مسیر جریان آب‌های زیرسطحی می‌تواند باعث نشست ناگهانی، ترک‌های جدی در دیوارها، فرسایش پی سازه‌های تاریخی و حتی تغییر در بافت تاریخی اطراف شود. کارشناسان تأکید دارند که این ریسک‌ها با گذر زمان افزایش می‌یابند و ممکن است خسارات غیرقابل جبرانی بر جای بگذارند.

با توجه به نزدیکی پروژه «مروی سنتر» یا همان «خان عالی» به شمس‌العماره و مسیر قنات مهرگرد، کارشناسان بر انجام مطالعات جامع ژئوتکنیکی، مسیرشناسی قنوات تاریخی و بررسی جریان آب زیرسطحی پیش از هرگونه گودبرداری تأکید دارند.

وحید شهاب می‌گوید: ادامه پروژه بدون این مطالعات، نه تنها ریسک آسیب‌های فنی را افزایش می‌دهد، بلکه ارزش جهانی کاخ گلستان را نیز تهدید می‌کند. نشست‌های ناگهانی و ترک‌های جدی دیوارها می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری ایجاد کند که بازسازی آن‌ها تقریبا غیرممکن است.

درخواست توقف موقت پروژه

کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی از وزیران میراث فرهنگی و راه و شهرسازی خواسته‌اند که پیش از ادامه گودبرداری، دستور توقف پروژه را صادر کنند و مطالعات فنی، کارکردی و میراثی این ساخت و ساز در حریم درجه یک مجموعه ثبت جهانی شده کاخ گلستان تکمیل شود. آنها معتقدند تنها با رعایت این پیش‌شرط‌ها می‌توان از آسیب‌های احتمالی جلوگیری کرد و ارزش جهانی کاخ گلستان را حفظ نمود.

وحید شهاب در پایان تأکید می‌کند: حفظ کاخ گلستان تنها یک ضرورت ملی نیست، بلکه مسئولیتی جهانی است و نباید اجازه داد توسعه غیرمسئولانه، میراث تاریخی و جهانی شده شهر تهران را تهدید کند.

کاخ گلستان نه تنها میراث ملی ایران که میراث جهانی است و پروژه‌هایی همچون مروی سنتر که در حریم درجه یک آن در حال ساخت است و حالا با تغییر نام به «خان عالی» در حال توسعه فیزیکی است، اگر بدون مطالعه دقیق و توجه به زیرساخت‌های تاریخی پیش بروند، می‌توانند ارزش و اصالت این اثر جهانی شده شهر تهران را به خطر بیاندازند. تجربه‌های داخلی و بین‌المللی نیز نشان داده‌اند که حفاظت از بافت تاریخی نیازمند تعادل میان توسعه شهری و حفظ میراث فرهنگی است. بنابراین توقف موقت پروژه مروی سنتر یا همان خان عالی، انجام مطالعات تخصصی و رعایت استانداردهای بین‌المللی تنها راه حفظ این میراث جهانی 400 ساله پایتخت است.