یادداشتی از سیدآریا قریشی؛
جذاب‌ترین کارآگاه تاریخ سینما/ نگاهی به کاراکتر فیلیپ مارلو
سیدآریا قریشی (منتقد سینما) به مناسبت انتشار دوبله فیلم «مارلو» در شبکه نمایش خانگی، در یادداشتی به شخصیت فیلیپ مارلو که یکی از کارآگاه‌های سرشناس دنیای ادبیات است و چندین اقتباس سینمایی هم در رابطه با این شخصیت ساخته شده، پرداخته است.
طرفداران ادبیات کارآگاهی و سینمای کلاسیک آمریکا، احتمالا با نام فیلیپ مارلو آشنایی دارند. مارلو را می‌توان یکی از مشهورترین و تاثیرگذارترین کارآگاه‌های تاریخ ادبیات دانست که بازیگران بزرگی همچون همفری بوگارت، رابرت میچم و لیام نیسن نقش او را در آثار سینمایی بازی کرده‌اند. فیلم «مارلو» (نیل جردن) که محصول سال ۲۰۲۲ است با دوبله اختصاصی در پلتفرم فیلم‌نت منتشر شده است. به این مناسبت، به معرفی کارآگاه فیلیپ مارلو، ویژگی‌هایش و تاثیرش بر دیگر آثار ادبی و سینمایی پرداخته‌ایم.
1. ظهور فیلیپ مارلو
با افول دوران طلایی ادبیات کلاسیک کارآگاهی، نیاز به تغییرات اساسی در سازوکار رمان‌های کارآگاهی احساس می‌شد. در چنین شرایطی، وقایع دهه خروشان ۱۹۲۰ و اوایل دهه ۱۹۳۰ (تصویب قانون منع تولید و فروش مشروبات الکلی، ظهور گنگسترها، افزایش خشونت اجتماعی و بحران اقتصادی) به تحول اساسی در ادبیات پلیسی/ کارآگاهی و شکل‌گیری جریانی کمک کرد که به هاردبویلد مشهور شدند. این جریان را می‌توان نوعی ادبیات کارآگاهی واقع‌گرا دانست که شخصیت‌هایش با اتوکشیدگی کارآگاه‌های کلاسیکی مثل هرکول پوآرو و شرلوک هولمز تفاوتی بنیادین داشتند. شخصیت‌های اصلی این داستان‌ها خشن‌تر از کارآگاهان کلاسیک هستند و گاه به‌نظر می‌رسد که رفتار آن‌ها خیلی هم با طرف‌های مقابل تفاوت ندارد. کارآگاهان جریان هاردبویلد را در افراطی‌ترین حالت می‌توان شخصیت‌هایی منزوی نامید که دوستان چندانی ندارند و، با این وجود، از غرور و اصولی برخوردارند که حفظ آن‌ها برایشان اهمیت فراوانی دارد. این رمان‌ها همچنین از نظر کلامی هم به زبان عامیانه پابیند هستند و از این جنبه هم با رمان‌های کلاسیک تفاوت دارند.
در میان کارآگاهانی که در دهه ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ توسط نویسندگان آمریکایی خلق شدند، دو چهره شاخص‌تر از دیگران محسوب می‌شوند: کارآگاه سم اسپید (مخلوق دشیل همت) و کارآگاه فیلیپ مارلو (مخلوق ریموند چندلر).
فیلیپ مارلو کارآگاه تک‌افتاده و تنهایی بود که انگار زندگی‌اش بدون پروژه‌های کارآگاهی معنای چندانی ندارد. تنهایی مارلو، خصوصیات انسانی او که بسیار به آدم‌های معمولی جامعه شباهت داشت، و توجه ویژه ریموند چندلر به نقاط ضعف او، از جمله ویژگی‌هایی بودند که مارلو را به شخصیتی مورد پسند بسیاری از فیلمسازان و فیلمنامه‌نویسان دهه ۱۹۴۰ تبدیل کردند. از سوی دیگر، رمان‌های چندلر عموما طرح‌های داستانی پیچیده‌ای دارند و گاه کار به جایی می‌رسد که مرتب کردن سیر وقایع هم برای خواننده کار ساده‌ای نیست. این ویژگی هم به برخی از اقتباس‌های انجام‌شده از آثار چندلر (از جمله «خواب بزرگ» به کارگردانی هاوارد هاکس) منتقل شده است. در مجموع فیلیپ مارلوی ریموند چندلر را می‌توان کارآگاهی صبور و باهوش دانست که، در مواقع ضروری، از اندکی خشونت هم بدش نمی‌آید اما در این راه افراط نمی‌کند. او آدمی است که در دل شهری پر از جرم و جنایت زندگی می‌کند اما آلوده این شهر و مناسبات ناپاکش نشده است.
کاراکتر فیلیپ مارلو چنان محبوبیتی پیدا کرد که نه‌تنها به‌سرعت وارد سینما شد بلکه در طول دهه‌های بعد، نویسندگان دیگری هم رمان‌هایی بر پایه این شخصیت نوشتند. فیلم «مارلو» به کارگردانی نیل جردن که عرضه آن با دوبله اختصاصی در پلتفرم فیلم‌نت بهانه نوشتن این مطلب است، یکی از همین آثار است که با اقتباس از رمانی با عنوان «بلوند چشم‌سیاه» به قلم جان بنویل (با نام مستعار بنجامین بلک) ساخته شده است. رمان بنویل در سال ۲۰۱۴ منتشر شده است.
2. اقتباس‌های سینمایی
اولین فیلمی که بر اساس شخصیت فیلیپ مارلو ساخته شد، «بکش دلبندم» نام داشت. این فیلم را ادوارد دمیتریک در سال ۱۹۴۴ کارگردانی کرد. دیک پاول ستاره‌ای بود که در این فیلم نقش مارلو را بازی کرد. اما همفری بوگارت با بازی در «خواب بزرگ» (هاوارد هاکس) به مشهورترین فیلیپ مارلوی تاریخ سینما بدل شد. دیگر فیلم مهمی که در دهه ۱۹۴۰ با محوریت کارآگاه مارلو ساخته شد، «بانوی دریاچه» (رابرت مونتگمری/ ۱۹۴۷) نام داشت. «بانوی دریاچه» البته از نظر هنری فیلم چندان چشمگیری نیست اما نکته ویژه‌ای که این فیلم را وارد کتاب‌های تاریخ سینما کرده است، تلاش مونتگمری در راه پیدا کردن معادلی سینمایی برای روایت ادبی اول شخص است. مونتگمری بخش اعظم فیلم را از دریچه چشم مارلو به ما نشان می‌دهد. در واقع در طول فیلم، به جز لحظاتی گذرا، چهره مارلو را نمی‌بینیم و در عوض به‌طور کامل شاهد رخدادهای اتفاق‌افتاده از چشم مارلو هستیم.
با گذار از تب‌وتاب دهه ۴۰، شاهد افول اقتباس از آثار کارآگاهی بودیم. در دهه ۱۹۶۰ و با بالا گرفتن جنگ سرد، موج آثار جاسوسی سینمای آمریکا را فرا گرفت. اما دهه ۱۹۷۰، دوره بازگشت دوباره کارآگاهان به سینما بود. در این دوره، فیلیپ مارلو به محبوب‌ترین کارآگاه سینمای آمریکا بدل شد. «بدرود محبوبم» (۱۹۷۵) و «خواب بزرگ» (۱۹۷۸) هر دو اقتباس‌هایی از رمان‌های ریموند چندلر بودند که با بازی رابرت میچم ساخته شدند و رابرت آلتمن هم فیلم «خداحافظی طولانی» را در سال ۱۹۷۳ با اقتباسی از رمان مشهور چندلر به همین نام کارگردانی کرد. فیلم آلتمن، نوعی سنت‌شکنی در نمایش تصویر فیلیپ مارلو به شمار می‌آمد. شاید بتوان گفت آلتمن با انتخاب الیوت گولد برای بازی در نقش مارلو، زمینی‌ترین تصویر را از این کارآگاه محبوب عرضه کرد.
رمان‌های چندلر و شخصیت مارلو به‌طور غیرمستقیم روی فیلم‌های مهم دیگری هم تاثیر گذاشتند. شاید مهم‌ترین نمونه از این دسته، فیلم «محله چینی‌ها» (رومن پولانسکی، ۱۹۷۴) باشد که هرچند فیلمنامه‌ای غیراقتباسی دارد اما طرز رفتار و ویژگی‌های روحی شخصیت اصلی یادآور فیلیپ مارلو است.
3. نسخه نیل جردن
اقتباس‌ها از رمان‌های کارآگاهی، هنوز هم جایگاه ویژه‌ای نزد عشاق سینمای کلاسیک دارند. اما سال‌ها از دوران طلایی اقتباس از رمان‌های چندلر گذشته است. فیلم‌های کارآگاهی هنوز هم محبوبیت زیادی دارند و در همین سال‌های اخیر می‌توان نمونه‌های متعددی از فیلم‌های مبتنی بر الگوهای ژانر کارآگاهی را ذکر کرد. با این وجود از زمان اکران «خواب ابدی» در سال ۱۹۷۸ تا زمان ساخت فیلم «مارلو» توسط نیل جردن، اقتباس‌های دراماتیک از شخصیت فیلیپ مارلو محدود به کارهای تلویزیونی، رادیویی و البته چاپ رمان‌های جدید می‌شد. حالا با فیلم تازه نیل جردن، سینما دارای یک فیلیپ مارلوی جدید شده است.
این‌بار لیام نیسن کهنه‌کار نقش فیلیپ مارلو را ایفا کرده است. دیانه کروگر، جسیکا لنگ، فرانسوا آرنو، استلا استوکر و درل داسیلوا از جمله دیگر بازیگرانی هستند که نیسن را در نسخه جدید «مارلو» همراهی کرده‌اند. نسخه نیل جردن، داستان فیلیپ مارلو را روایت می‌کند که برای پیدا کردن نامزد گم‌شده فرد ثروتمندی استخدام شده و درگیر ماجراهای عجیبی با این خانواده می‌شود.
هر چند فیلیپ مارلوی این فیلم هم مطابق نسخه‌های کلاسیک یک کارآگاه خوش‌پوش و آراسته است اما به‌نظر می‌رسد رگه‌هایی از فیلم‌های محبوبی که در دو دهه اخیر با بازی لیام نیسن ساخته شده‌اند، و در راس همه‌شان می‌توان به مجموعه «ربوده‌شده» (Taken) اشاره کرد، به کارآگاه محبوب کلاسیک اضافه شده است. شاید لیام نیسن مسن‌ترین بازیگری باشد که نقش فیلیپ مارلو را در یک فیلم سینمایی ایفا کرده است اما مارلو را این‌بار یکه‌بزن‌تر از همیشه می‌یابیم. گاه به‌نظر می‌رسد که مارلو چیزی است بین یک کارآگاه خصوصی و یک اکشن‌کار! با این وجود، از نظر روایی کماکان می‌توان جدیدترین «مارلو» ی سینما را در امتداد همان سنت کارآگاهی محبوب دهه ۱۹۴۰ قلمداد کرد. هر چند فیلم نیل جردن فاقد عمقی است که در شخصیت‌پردازی بهترین اقتباس‌های مرتبط با شخصیت فیلیپ مارلو مشاهده می‌کنیم اما شاید توان جذب مخاطبانی را داشته باشد که طرفداران کلاسیک ادبیات هاردبویلد محسوب نمی‌شوند.
فیلم «مارلو» را می‌توانید با دوبله اختصاصی در پلتفرم فیلم‌نت تماشا کنید.
پی‌نوشت: در این مطلب از مقالات پرونده خواندنی «شوالیه‌های کت‌وشلوارپوش: ادبیات کارآگاهی، کارآگاهان و سینما»، منتشرشده در شماره ۴۴۲ ماهنامه فیلم (۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۱) استفاده شده است.
